Aleksander I Jagiellończyk (urodzony na Wawelu w Krakowie, 5 sierpnia 1461 roku, zmarł w Wilnie, 19 sierpnia 1506 roku) herb

Syn Kazimierza IV Jagiellończyka króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i Elżbiety Habsburżanki "Rakuszanki", córki Albrechta II (V) Habsburga króla Niemiec, Czech i Węgier.

Wielki książę Litwy od 30 lipca 1492 roku do 19 sierpnia 1506 roku, król Polski od 19 sierpnia 1501 roku do 19 sierpnia 1506 roku (12 grudnia 1501 roku został koronowany).

Tytulara: Aleksander Jagiellończyk z łaski Bożej król Polski, a także ziemi krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej, wielki książę litewski, ruski, pruski oraz Chełmna, Elbląga i Pomorza, etc. pan i dziedzic.

15 lutego 1495 roku ożenił się z Heleną Rurykowiczówną (urodzona w Moskwie na Kremlu, 19 maja 1461 roku, zmarła w Wilnie, 20 stycznia 1513 roku), córką Iwana III Wasylewnego "Srogiego, Wielkiego" Rurykowicza, wielkiego księcia moskiewskiego i Zofii Paleologówny<, córki Tomasza Paleologa, despoty Morei, tytularnego cesarza bizantyjskiego.

Władca prywatnie.

Aleksander był synem Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburżanki. Urodził się w 1461 roku. Podobnie jak bracia, otrzymał staranne wykształcenie, będąc najpierw uczniem Jana Długosza i Kallimacha, a potem ucząc się polityki u boku ojca. Współczesny mu historyk, Maciej z Miechowa opisuje go jako silnego, muskularnego młodzieńca. Ustępował rodzeństwu pod względem zdolności umysłowych, nie potrafił się np. ładnie wypowiadać. Zawsze jednak cenił ludzi mądrych i wykształconych, posiadł umiejętność dobierania sobie zdolnych i mądrych doradców i współpracowników. Był typem milczka. Lubił się stroić, był rozrzutny. Po matce odziedziczył wielką religijność. Małżeństwo królewicza Aleksandra było oczywiście sprawą polityczną. Ojciec jego już w latach 80-ych rozpoczął rozmowy na temat ślubu królewicza Aleksandra z córką wielkiego księcia moskiewskiego. Po uregulowaniu stosunków politycznych, zrealizowano wcześniej planowane małżeństwo Aleksandra z 19-letnią Heleną (rok 1495). Księżniczka była bardzo piękna i łagodna. Małżeństwo było szczęśliwe i udane. Helena była kochającą żoną i lojalną współpracownicą męża. Popierała zabiegi męża o pokojowe ułożenie stosunków z Moskwą. Helena była wyznania prawosławnego i ojciec jej, godząc się na ślub, uzyskał obietnicę, że nie będzie zmuszana do zmiany wiary. Matka Aleksandra, osoba głęboko religijna, początkowo w ogóle sprzeciwiała się temu związkowi, potem usiłowała nawrócić synową na katolicyzm. Miała w tym poparcie biskupów polskich. Wszyscy jednak musieli ustąpić przed racją stanu. Odmówili jednak koronacji prawosławnej Heleny na królową Polski. Ta jednak, na życzenie męża, tytułowała się królową. Helena i Aleksander nie mieli dzieci. Król zmarł w wieku 45 lat na syfilis (podobnie jak jego bracia). Pochowany został w podziemiach katedry wileńskiej. Grób jego został całkowicie zapomniany i odnaleziono go dopiero po I wojnie światowej.

Działalność publiczna.

Kazimierz Jagiellończyk wyznaczył Aleksandrowi dziedzictwo litewskie. W 1491 roku ojciec z synem przybyli na Litwę i Aleksander pozostał odtąd w Wilnie, jako desygnowany przez króla następca. Po śmierci ojca (rok 1492) możnowładztwo litewskie powołało Aleksandra na tron wielkoksiążęcy. Czyn ten spowodował zerwanie unii personalnej z Koroną. Jednak stosunki Aleksandra z bratem, Janem Olbrachtem, królem Polski, pozostały poprawne. Między obydwoma krajami utrzymywano przymierze. Wraz z objęciem władzy w 1492 roku, Aleksander wydał przywilej dla możnych litewskich. Zagwarantowana była w nim suwerenność Litwy, wzrosła bardzo rola rady wielkoksiążęcej, której uchwały nie mogły być zmieniane przez wielkiego księcia. Książę nie mógł też nadawać wyższych urzędów bez porozumienia z radą. Kluczowym problemem dla księstwa litewskiego była rosnąca potęga Moskwy, zagrażająca wschodnim krańcom Litwy. Na Litwie przeważali zwolennicy pokoju z Moskwą. W 1494 roku zawarto układ potwierdzający istniejące status quo. Iwan III wcielił do księstwa moskiewskiego Wiaźmę i grody nad Oką. Układ ten miał być umocniony małżeństwem Aleksandra z księżniczką moskiewską Heleną. Jednak już w 1500 roku wybuchła wojna. Armia moskiewska zajęła Zadnieprze i pokonała siły litewskie nad Wiedroszą.

Aleksander, bojąc się otwartej bitwy z silniejszym przeciwnikiem, umocnił Połock i Smoleńsk. Zawarł też sojusz z Zakonem Inflanckim i Ordą Nadwołżańską. W 1503 roku doprowadził do zawarcia 6-letniego rozejmu z Moskwą akceptując jej ostatnie zdobycze. Król zawarł też 5-letni rozejm z sułtanem tureckim, który zobowiązał się ukrócić niszczące najazdy Tatarów krymskich. Pokojowa polityka Aleksandra zmierzała do zabezpieczenia wschodnich krańców jego państwa. Zadnieprze i tereny na wschód od Smoleńska zostały stracone. Za panowania Aleksandra zaszły ważne zmiany w sytuacji wewnętrznej Korony. Najbliższymi współpracownikami króla byli, wytrawny dyplomata Erazm Ciołek oraz Jan Łaski, kanclerz i prymas, najwybitniejszy mąż stanu wczesnego Odrodzenia w Polsce. W otoczeniu Aleksandra przebywał także podskarbi litewski, Jan Abraham Ezofowicz.

Po śmierci Jana Olbrachta (rok 1501) Aleksander, rywalizując z braćmi, starał się o koronę polską. Za odnowieniem unii wypowiadali się także panowie litewscy, szukając oparcia w Polsce wobec zagrożenia moskiewskiego. Możnowładcy polscy natychmiast postanowili wykorzystać dogodną sytuację. Zacieśniając więź z Wielkim Księstwem Litewskim wzmacniali przecież swoją pozycję polityczną. W roku 1501 wielki książę Aleksander został koronowany na Wawelu przez swego brata, kardynała Fryderyka. Wcześniej musiał zaprzysiąc dwa akty przygotowane przez panów polskich (przywileje mielnickie). Pierwszy z nich składał całą władzę w państwie w ręce senatu. Król miał być princepsem czyli przewodniczącym Senatu i wykonywać jego uchwały. Gdyby okazał się nieposłuszny, poddani mogli wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Drugi akt mielnicki przewidywał likwidację stanowiska wielkiego księcia litewskiego i nakazywał wspólny wybór króla dla obu państw. Dawało to znaczną przewagę szlachcie polskiej nad litewską. Mimo zaprzysiężenia tych aktów praktycznie nie weszły one w życie. Przyszłe decyzje sejmu polskiego i litewskiego wprowadziły odmienny układ sił w państwie.

Po koronacji Aleksander wyjechał na Litwę, rządy w kraju pozostawiając oligarchii możnowładczej, która zupełnie nie sprawdziła się w tej roli. Rozdrapywanie dochodów państwowych, anarchia, niszczące najazdy Tatarów krymskich i zajęcie Pokucia przez wojewodę Stefana Mołdawskiego zmusiło możnych do wezwania króla do Polski. Król wydał specjalne instrukcje obrony Rusi. Oprócz pospolitego ruszenia, do broni mieli być powoływani chłopi. Odwołano się także do pomocy przedstawicieli większych miast.

Szczególne znaczenie miały sejmy piotrkowski w 1504 roku i radomski w 1505 roku. Na mocy porozumienia między szlachtą a monarchią, skierowanego przeciw możnowładczej oligarchii, określono ustrój Polski na następne stulecia. Ustalono, że dobra koronne mogą być nadawane, sprzedawane lub zastawiane tylko za zezwoleniem senatu na sejmie walnym (uderzało to w możnowładztwo), ustalono także organizację najwyższych urzędów państwowych (marszałek, kanclerz). W 1505 roku uchwalono słynną konstytucję Nihil Novi, sankcjonującą kompetencje ustawodawcze sejmu. Odtąd król, możnowładczy senat i szlachecka izba poselska miały współrządzić w kraju. Nie było mowy o wypowiadaniu posłuszeństwa królowi. Na sejmie radomskim król Aleksander zatwierdził też tzw. statut Łaskiego, czyli zbiór praw obowiązujących w królestwie. Statut opracował kanclerz Jan Łaski. Aleksander Jagiellończyk zmierzał do wzmocnienia mieszczaństwa. Uchylił między innymi - niestety, na krótko - przepis konstytucji z 1496 roku zakazujący mieszczaniom posiadania dóbr ziemskich. Sejm litewski w 1505 roku odrzucił akt mielnicki, dotyczący unii i wprowadził na powrót dziedziczność tronu w Wielkim Księstwie. Pozwoliło to Aleksandrowi desygnować brata Zygmunta na swego następcę. Król zmarł w 1506 roku bezpotomnie. Zygmuntowi pozostawił wszystkie swe dobra i uczynił go sukcesorem ojcowizny na Litwie i w Królestwie.

Bilans panowania.

Krótkie rządy Aleksandra Jagiellończyka przyniosły ważne zmiany w ustroju politycznym państwa i ukształtowały równowagę między szlachtą średnią a możnowładztwem. Na czoło problemów polityki zagranicznej wysunęły się konflikty z potęgą moskiewską (Litwa utraciła olbrzymie terytoria) oraz z Turcją i jej poddanymi, Tatarami, wobec których państwo polsko-litewskie często było bezradne.


Żródła:

Multimedilana Encyklopedia Władców Polski.

02-02-2024

20-01-2024