Helena Iwanowna Rurykowiczówna (urodzona w Moskwie na Kremlu, 19 maja 1461 roku, zmarła w Wilnie, 20 stycznia 1513 roku) herb
Córka Iwana III Wasylewnego "Srogiego, Wielkiego" Rurykowicza, wielkiego księcia moskiewskiego i Zofii Paleologówny, córki Tomasza Paleologa, despoty Morei, tytularnego cesarza bizantyjskiego.
Nie koronowana wspólnie z mężem, gdyż Helena była obrządku prawosławnego i papież nie wyraził zgody na jej koronację. 4 lutego 1502 roku została oficjalnie wprowadzona na Wawel.
w Wilnie 15 lutego 1495 roku poślubiła Aleksandra I Jagiellończyka (urodzony na Wawelu, w Krakowie, 5 sierpnia 1461 roku, zmarł w Wilnie, 19 sierpnia 1506 roku) wielkiego księcia litewskiego i króla polskiego.
Helena jako mała księżniczka przebywała głównie z matką. Niewątpliwie otrzymała pewne wykształcenie, umiała czytać i pisać, czytała księgi, kochała muzykę. Była niezwykle piękną kobietą, w chwili ślubu niespełna 18-letnią, którego udzelił - 15 lutego 1495 roku w katedrze w Wilnie biskup wileński Wojciech Tabor.
Okres ślubu był to czas napięcia i konfliktów między Litwą a Moskwą.Każda ze stron spodziewała się po zawieranym związku czegoś wręcz przeciwnego. Jagiellończykowi chodziło o utrudnienie dalszego "zbierania ziem ruskich". Iwan III zaś pragnął umocnienia prawosławia na Litwie, aby rozszerzyć nań swoje wpływy. W związku z tym zażądał gwarancji, że Helena nie zmieni wiary i domagał się wybudowania dla niej cerkwi na zamku w Wilnie. Przez cały okres trwania małżeństwa, Iwan III kontrolował dotrzymywania warunków umowy. Stało się to wreszcie pretekstem do wojny polsko-moskiewskiej (1500 rok). Nie spełniły się nadzieje polityczne, jakie strona Jagiellońska wiązała z tym związkiem. Ślub katolika z prawosławną był wówczas wydarzeniem wyjątkowym. Aleksander uzyskał nań zgodę papieża. Jednak już sama ceremonia ślubu nastręczała pewne problemy. Ślub był katolicki ale strona moskiewska wzbogaciła go o pewne akcenty pawosławne.
Było wiele osób próbujących wywrzeć presję na Helenę, aby przeszła na katolicyzm. Jako pierwsza usiłowała to osiągnąć teściowa, Elżbieta Rakuszanka. Szczególnie przykre było to w Koronie gdzie jej odmienność wyznaniowa szczególnie rzucała się w oczy i prawosławne nabożeństwa odprawiane dla królowej w katedrze wawelskiej wielu oburzały. Król jednak stanowczo ukrócił publiczne dyskusje na temat wyznania żony. Helena pisała do ojca, że przy mężu czuje się bezpieczna, ten zaś przed śmiercią zlecił Zygmuntowi, aby opiekował się należycie wdową po bracie.
Na Litwie Helena była witana z wielkim entuzjazmem. Prawosławni sądzili, że jej przybycie polepszy ich sytuację, a katolicy cieszyli się, że będzie ona gwarancją trwałego pokoju. Helena przez cały okres małżeństwa prowadziła ożywioną korespondencję z rodzicami, wielokrotnie łagodząc napięcia, wstawiając się u ojca w sprawach polskich i odwrotnie. Ojciec nawet łajał ją, że nie pisała mu prawdy o swej sytuacji. W 1502 roku Helena bardzo gorliwie starała się o pokój z Moskwą. Jej listy do ojca to arcydzieło taktu i wielki apel o pokój.
Małżeństwo Heleny i Aleksandra było bardzo udane. Król bardzo kochał żonę i osłaniał przed przykrościami. Mimo, że sam bardzo religijny, nie nakłaniał żony do zmiany wyznania. Zażądał jednak aby nosiła strój litewski, odesłał jej moskiewski orszak i wprowadził do jej otoczenia Polaków. Helena zresztą szybko nauczyła się polskiego i była w dobrych stosunkach z wieloma duchownymi katolickimi. Aleksander nadał żonie rozległe dobra, jako tzw. oprawę. Ona zaś była dobrą gospodynią w swych włościach, doglądała ich osobiście i osiągnęła z nich znaczne dochody. Helena była uległą i dobrą żoną, pogodną i łagodną, mimo silnej osobowości. Jak podkreślali jej współcześni, cechowała się wielkim taktem. Umożliwiało to łagodzenie licznych konfliktów wynikających z jej pochodzenia. Potrafiła dokonać rzeczy niebywałej - pozostać lojalną zarówno wobec Litwy, jak i wobec Moskwy, nawet w okresie, gdy obydwa państwa prowadziły ze sobą wojnę.
Helena została wdową mając lat 30 (1506 rok). Zygmunt zachowywał się uprzejmie, lecz chłodno. Wdowa mieszkała głównie w Wilnie. Bezdzietna monarchini hojnie obdarowywała cerkwie i klasztory prawosławne. Pod jej wpływem Aleksander wydał dla duchowieństwa prawosławnego przywileje sądowe oraz niezależność finansową. Zalecił też, aby ruscy chłopi przy zmianie pana nie musieli zmieniać prawosławia na katolicyzm.
Około 1511 roku, Helena, czując się osamotniona, postanowiła wrócić do Moskwy. Zygmunt nie chciał się na to zgodzić, ze względu na skarby, które zamierzała wywieźć do Moskwy. Ucieczka nie udała się. Potajemna próba opuszczenia Polski została udaremniona przez kanclerza wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła. Pod koniec tego roku Helena udała się do Brasławia.
Była podejrzewana o spiskowanie na rzecz brata, wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III. Zmarła bezpotomnie w wieku trzydziestu siedmiu lat. Pochowana została w Wilnie w soborze Przeczystej Bogurodzicy. Budynek był wielokrotnie burzony i przebudowywany i grób królowej Heleny zaginął.
Wiele źródeł i współczesnych relacji podaje, jakoby została otruta, zaś sprawcami tej zbrodni mieli być Radziwiłłowie. Pozostawiła po sobie 40.000 dukatów, które w znacznej mierze zebrała podczas pobytu na Litwie.
Żródła:
"Małżeństwa królewskie - Jagiellonowie" - Jerzy Besala,
"Poczet królów i książąt polskich" - Marek Urbański,
"Poczet królowych i żon władców polskich" - Marek Urbański,
"Poczet polskich królowych i księżnych" - Zbigniew Satała,
"Poczet polskich królowych, księżnych i metres" - Zbigniew Satała,
"Polskie krolowe" - Edward Rudzki (tom. II).
Helena Moskiewska w "Wikipedia"
Helena moskiewska w "Poczet.com"
02-02-2024