Jan I Olbracht (Albrecht) Jagiellończyk (urodzony w Krakowie 27 grudnia 1459 roku, zmarł w Toruniu 17 czerwca 1501 roku) herb
Syn Kazimierza IV Jagiellończyka króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego i Elżbiety Habsburżanki "Rakuszanki", córki Albrechta II (V) Habsburga króla Niemiec, Czech i Węgier.
Książę głogowski i opawski od 1490 roku do 1498 roku, książę żagański od września 1491 roku do 1498 roku, książę oleśnicko-wołowski, namiestnik Śląski od 1492 roku roku, król Węgier od 7 czerwca 1490 roku do 31 grudnia 1491 roku, król Polski od 27 sierpnia 1492 roku do 17 czerwca 1501 roku (23 września 1492 roku zostaje koronowany), książę zatorski od 1494 roku do 17 czerwca 1501 roku, książę płocki od v do 17 czerwca 1501 roku.
Tytulara: Jan I Olbracht z Bożej łaski król Polski, ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, sieradzkiej, Kujaw, najwyższy książę Litwy, pan i dziedzic Rusi, Prus, Chelmna, Elbląga i Pomorza.
Władca prywatnie.
Jan Olbracht (Albrecht) był trzecim synem Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburżanki. Miał dziesięcioro rodzeństwa. Był ulubieńcem matki. Rozbudzała ona w nim dumę królewską, przekonanie o własnej wyższości i wielkie ambicje. Był wykształcony. Jego nauczycielami byli Jan Długosz i Kallimach. Znał łacinę, niemiecki i włoski, potrafił pięknie przemawiać. Interesował się muzyką i malarstwem. Od piętnastego roku życia uczył się rządzić na dworze królewskim, uczestnicząc przy boku ojca na wszystkich ważniejszych wydarzeniach politycznych. Gdy starszy brat Władysław objął tron czeski, a Kazimierz zmarł, Jan Olbracht stał się naturalnym następcą ojca. Gorąco popierała go matka. Jan Olbracht był wysoki, tęgi i silny, miał piwne oczy. Twarz miał "z pewnym wyrzutem i wysiękiem", a włosy rzadkie. Lubił wygody, uwielbiał dobrze zjeść. Był bardzo wybredny. Lubił uciechy i zabawy, dużo pił. Wdał się nawet kiedyś po pijanemu w uliczną burdę w Krakowie. Został w niej zraniony. Miał liczne i niewyszukane miłostki. Efektem tego było nabawienie się "choroby francuskiej". Miał opinię mężnego rycerza i dobrego dowódcy. Nie ożenił się i nie pozostawił potomków. W 1501 roku, przygotowując się w Toruniu do wojny z Krzyżakami, tknięty paraliżem utracił mowę. Zmarł wkrótce mając niewiele ponad 40 lat. Pochowany został w katedrze krakowskiej, a jego wczesnorenesansowy nagrobek ufundowała matka.
Działalność publiczna.
Jan Olbracht przygotowywał się do sprawowania władzy u boku ojca i od początku przeznaczony był na następcę Kazimierza Jagiellończyka.
Próbą samodzielnych rządów było piastowanie godności zastępcy króla na Rusi. Jego zadaniem było tam zabezpieczenie kresów południowo-wschodnich. Wywiązał się z niego dobrze. Wtedy to zrodziła się o Olbrachcie opinia, że jest mężnym i zdolnym dowódcą. Rozpowszechnił się pogląd, że będzie najgodniejszym następcą starego króla. Od 1490 roku Jan Olbracht zaangażował się w walkę o tron węgierski. Rywalizował ze swoim starszym bratem, Władysławem, królem czeskim. Jan Olbracht, mając poparcie Kazimierza Jagiellończyka oraz części szlachty węgierskiej ubiegał się o tron budziński. Magnaci węgierscy powierzyli jednak koronę starszemu bratu Olbrachta, Władysławowi. Jan Olbracht zerwał układ pokojowy zawarty z bratem i przez dwa lata prowadził z nim walkę na własną rękę. Ukazuje to brak jedności politycznej dynastii (Olbrachtowi dodatkowo sprzyjała matka).
Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 roku Jan Olbracht, zgodnie z wolą ojca i przy wydatnej pomocy matki, został wybrany na króla polskiego (kontrkandydatami byli pozostali bracia). Jako władca Polski w polityce wewnętrznej wzorował się na ojcu. Opierał się na szlachcie, poczynił wobec niej szereg ustępstw. Miasta popierał umiarkowanie. W 1496 roku na sejmie piotrkowskim chcąc uzyskać poparcie szlachty dla wyprawy antytureckiej, przyznał szlachcie wolności celne, ułatwiając spław zboża i ograniczając prawo wychodu chłopa ze wsi. Za jego panowania, w 1493 roku ukształtował się ostatecznie dwuizbowy sejm walny. Jan Olbracht dbał o skarb państwa starał się naprawić monetę, surowo karał nieuczciwych administratorów mennicy.
Za jego panowania nastąpiły niewielkie zmiany terytorialne. W 1494 roku przyłączył do Korony księstwo zatorskie oraz przyłączył Mazowsze płockie.
W tymże roku zmusił wielkiego mistrza zakonu do złożenia przysięgi wierności i do stawienia się z wojskiem na wyprawę wojenną. Był to jedyny przypadek, kiedy Zakon wywiązał się z wojskowych obowiązków lennika. W polityce wschodniej wykazywał się realizmem. Uważał się za zwierzchnika Wielkiego Księcia Litewskiego, swego brata, Aleksandra i wzywał go do utrzymania pokoju z Moskwą. Aktywność Olbrachta na odcinku polityki tureckiej utrudniana była przez niechęć szlachty. Początkowo Turcy na mocy rozejmu zobowiązali się powstrzymywać najazdy tatarskie, jednak nie dotrzymali słowa. Najazdy tatarskie pustoszyły Litwę i wojska polsko - litewskie nie były w stanie ich powstrzymać (klęska pod Wiśniowcem, rok 1494). W 1497 roku Jan Olbracht wyruszył na wyprawę mołdawską. Zapewne chciał odzyskać z rąk tureckich Kilię i Białogród, mołdawskie porty czarnomorskie (Mołdawia była lennem Polski). Wyprawę uważa się też za próbę podboju Mołdawii. W przypadku sukcesu miała ona stać się uposażeniem brata królewskiego, Zygmunta. Wyprawa ta przyniosła Olbrachtowi wielką niesławę. Wojska polskie zostały rozbite w lasach bukowińskich pod Koźmianem przez oddziały hospodara mołdawskiego, Stefana Wielkiego, lawirującego między Polską, Turcją a Węgrami. Obarczono króla winą za klęskę; z tamtymi czasami związane jest powiedzenie "Za Jana Olbrachta wyginęła szlachta". Współcześni historycy spierają się o ocenę tego epizodu panowania Jana Olbrachta. Wyprawa "nierządna i niesławna" była kolejną kompromitacją pospolitego ruszenia. Po tej klęsce Olbracht przeżył załamanie. Nasiliły się objawy "choroby francuskiej" i ona przypuszczalnie była przyczyną jego śmierci w 1501 roku.
Pochowany na Wawela w Krakowie.
Bilans panowania.
Spodziewano się, że Jan Olbracht przysporzy chwały i potęgi Królestwu Polskiemu. Współcześni mu wiązali z nim wielkie nadzieje. Jednak w czasie swego krótkiego, ośmioletniego panowania nie udało mu się spełnić tych oczekiwań. W historiografii doczekał się skrajnych opinii: od portretu niemal idealnego władcy humanisty starającego się realizować renesansową teorię władzy, po krytyczne sądy nieudacznego polityka i wodza.
Żródła:
Multimedilana Encyklopedia Władców Polski