Giedyminowicze

Giedyminowicze - dynastia litewska rządząca w Wielkim Księstwie Litewskim od około 1285 do 1377 roku i od 1401 do 1440 roku oraz w szeregu ruskich księstwach dzielnicowych w XIV i XV wieku, będąca gałęzią żmudzkiego dynastycznego rodu Skirmuntowiczów. Protoplastą był właściwy twórca państwa litewskiego wielki książę Giedymin (zmarł w 1341 roku). Jego synowie: Narymunt, Olgierd, Koriat, Jawnuta i Kiejstut zapoczątkowali liczne gałęzie rodu. Najwybitniejszymi przedstawicielami dynastii byli dwaj synowie Giedymina, Olgierd (zmarł w 1377 roku) oraz Kiejstut (zmarł w 1382 roku), którzy skutecznie walcząc z Tatarami, Krzyżakami, Polską i Moskwą znacznie powiększyli terytorium państwa, przyłączając między innymi ziemię czernihowsko-siewierską, kijowską oraz część Smoleńszczyzny. Kolejnym wybitnym władcą był wielki książę Witold (zmarł w 1430 roku), który od 1392 roku ściśle współpracował z bratem stryjecznym królem Polski Władysławem II Jagiełłą i stał się współautorem wielkiego zwycięstwa polsko-litewskiego odniesionego w 1410 roku nad Zakonem Krzyżackim w bitwie pod Grunwaldem. Ostatnim panującym na Litwie przedstawicielem rodu był młodszy brat Witolda, Zygmunt I Kiejstutowicz (zmarł w 1440 roku). Zginął zamordowany za sprawą opozycji możnych litewskich, na której czele stali jego dalecy krewni książęta Iwan i Aleksander Czartoryscy.

W pierwszej połowie XIV wieku dynastia miała już duże wpływy nie tylko na Litwie. Brat Giedymina, Wojni, rządził Połockiem (panował w latach 1326-1338), a Fiodor - Kijowem (panował w latach 1331-1362) z ramienia chana Złotej Ordy. Jako uczestnik walk z Krzyżakami i Janem Luksemburskim wspominany jest jeszcze Margir (panował w latach 1329-1336).

W początkowym okresie zasadniczym problemem dynastii była obrona etnicznych ziem litewskich przed ekspansją zakonu krzyżackiego, atakującego jednocześnie z Prus i Inflant. Wielkie Księstwo Litewskie, które już w chwili powstania (połowa XIII wieku) obejmowało sąsiednie ziemie ruskie, za panowania Giedymina rozpoczęło szeroką akcję podboju Rusi, której potencjał wykorzystywano do obrony ziem litewskich przed Krzyżakami. Program dynastii (ogłoszony w 1358 roku) zakładał opanowanie całej Rusi. Dynastia realizowała go drogą pokojową przez małżeństwa dynastyczne i przez podbój. Wkrótce podstawowym problemem wewnętrznym stała się przewaga żywiołu ruskiego, prawosławnego (ok. 80%). Giedymin i jego następcy rządzili poprzez członków dynastii, którym wyznaczali dzielnice. Giedyminowicze władający dzielnicami na Rusi szybko ulegali rutenizacji, dążyli do utrwalenia władzy dziedzicznej, co było głównym niebezpieczeństwem dla spoistości państwa. Ustaliła się dwoistość dynastii: książęta władający Litwą zachowywali religię pogańską, a książęta wysłani z garnizonami na Ruś przechodzili na prawosławie. Szybki wzrost potęgi Litwy umożliwił związki dynastyczne z sąsiednimi monarchami, książętami Mazowsza i Rusi. Szlakiem utartym przez Trojdena, Giedymin wydał w 1322 roku córkę Danutę za Wacława (Wańkę), księcia płockiego. Jej siostra Anna (Aldona, zmarła w 1339 roku) została w 1325 roku żoną Kazimierza III "Wielkiego" i potem królową Polski, Ofka (Eufemia) poślubiła Bolesława Jerzego II, księcia halickiego, Anastazja (zmarła w 1345 roku) - Siemiona "Dumnego", wielkiego księcia moskiewskiego, a Maria (zmarła w 1349 roku) - Michała, księcia twerskiego. Jednocześnie syn Giedymina, Olgierd przez małżeństwo z księżniczką Marią wszedł w posiadanie księstwa witebskiego, a Lubart, żeniąc się z nieznaną z imienia dziedziczką, opanował Wołyń. Po śmierci Giedymina politykę ekspansji na Rusi kontynuował Olgierd (panował w latach 1345-1377), któremu pomagał książę trocki Kiejstut (panował w latach 1341-1382), ponoszący główny ciężar obrony przed Krzyżakami. Zmusili oni wszystkich Giedyminowiczów do podporządkowania się wielkiemu księciu Olgierdowi. Na Litwie obowiązywał system dziedziczenia tronu przez wyznaczenie następcy. Olgierd na swoje miejsce desygnował nieletniego Jagiełłę (panował w latach 1377-1434), którym opiekował się Kiejstut. Próba obalenia Jagiełły przez stryja zakończyła się śmiercią Kiejstuta, którego zastąpił Witold. Po wojnie domowej Jagiełło utrzymał władzę zwierzchnią (dux supremus) i dowolnie wyznaczał wielkich książąt litewskich (Witold panował w latach 1392-1430, Świdrygiełło panował w latach 1430-1432, Zygmunt Kiejstutowicz panował w latach 1432-1440). Ostatecznie w 1432 roku utrwalił dziedzictwo tronu litewskiego w rękach Jagiellonów, oddalając prawa innych gałęzi dynastii. Zasadę desygnacji utrzymano, mimo prób jej obalenia (unia mielnicka z 1501 roku), do chwili przelania przez Zygmunta Augusta praw do Litwy na Rzeczpospolitą (unia lubelska z 1569 roku).

Napór krzyżacki na Litwę udało się zahamować dzięki unii z Polską w 1385 roku, przyjęciu chrztu w 1387 roku i zwycięstwu pod Grunwaldem w 1410 roku. Ekspansja na Wschodzie najdalszy zasięg osiągnęła za Witolda, gdy Litwa opanowała Smoleńsk i zhołdowała przejściowo Nowogród Wielki, Psków, Riazań, a Witold objął opiekę nad swoim wnukiem, małoletnim księciem Moskwy Wasylem II w 1425 roku. Kryzys Złotej Ordy pozwolił Giedyminowiczom opanować Ruś południową (Kijów około 1362 roku), rozciągnąć zwierzchnictwo nad Krymem od około 1397 roku. Dalszy marsz został zahamowany wkroczeniem Polski na Ruś Czerwoną oraz wzrostem potęgi Wielkiej Ordy (klęska Witolda nad Worsklą w 1399 roku). W XV wieku Moskwa zjednoczyła Ruś północno-wschodnią i wystąpiła z roszczeniami do całej Rusi.

Wojny rozpoczęte w 1492 roku doprowadziły do utraty ziem nad górną Oką, Siewierszczyzny w 1503 roku oraz Smoleńska w 1514 roku. W polityce wewnętrznej najważniejsza była likwidacja księstw dziedzicznych, rozpoczęta przez Witolda w 1392 roku, która trwała do 1471 roku (Kijów). W jej wyniku boczne linie dynastii uległy deklasacji i weszły w skład magnaterii, zachowując tytuły książęce i herb Pogoń, a rodziny, które znalazły się w Moskwie, zasiliły szeregi bojarstwa rosyjskiego. Giedymin miał siedmiu synów. Najstarszy Moniwid, książę Kiernowa i Słonima, zmarł bezpotomnie. Narymunt (zmarł w 1348 roku) pozostawił pięciu synów, z nich Michał stał się antenatem książąt pińskich (linia ta wygasła około 1470 roku). Antenatem licznych pokoleń był Patrycy (Patrikiej) Narymuntowicz (wzmiankowany w latach 1383-1397), od którego syna Aleksandra wywodzili się książęta Koreccy (wygaśli w połowie XVII wieku). Bracia Aleksandra: Jurij i Fedor Patrikiejewicze przenieśli się do Moskwy: Jurij był przodkiem znanych rodzin: Golicynów i Kurakinów, a Fedor protoplastą rodziny Chowańskich. Koriat Giedyminowicz, książę Nowogródka, pozostawił przynajmniej czterech synów, którzy utracili Nowogródek na rzecz Olgierda, po czym opanowali Podole i zręcznie balansowali między Litwą, Polską i Węgrami. Juri Koriatowicz był w 1374 roku hospodarem Mołdawii. Ostatni z rodu, Fedor Koriatowicz (zmarł w 1416 roku), wygnany przez Witolda w 1393 roku, schronił się na Węgrzech. W późniejszym czasie, na zasadzie legendy, od Koriata wywodzili swój ród książęta Rużyńscy. Jawnuta-Iwan, wyznaczony przez Giedymina na wielkiego księcia litewskiego, rządził w latach 1341-1345, został obalony przez Olgierda, schronił się w Moskwie, gdzie przyjął prawosławie. Po powrocie otrzymał Zasław (Zesławi) na Białorusi, koło Mińska. W końcu XV wieku jego potomkowie rozbili się na dwie linie: książąt Zasławskich, która wygasła w połowie XVI wieku, i Mścisławskich. Z nich Fedor Mścisławski (zmarł w 1540 roku) w 1526 roku przeniósł się do Moskwy; ród bojarski książąt Mścisławskich wygasł w 1622 roku. Lubart Giedyminowicz, książę Wołynia, pozostawił jedynego syna Fedora Lubartowicza, zmarłego bezpotomnie w 1431 roku, który w 1393 roku został pozbawiony dzielnicy przez Witolda. Kiejstut Giedyminowicz, książę trocki (zmarł w 1382 roku), pozostawił siedmiu synów, z których Patirg (zmarł po 1365 roku), Wojszwił (zmarł około 1387 roku), Wojdat (zmarł w 1362 roku) i Towciwił-Konrad (zmarł w 1390 roku) nie odegrali większej roli. Butawt-Henryk Kiejstutowicz od 1365 roku przebywał u Krzyżaków i był do 1381 roku dworzaninem cesarskim. Witold-Aleksander był wielkim księciem litewskim w latach 1392-1430. Jedyna córka Witolda, Zofia (zmarła w 1453 roku), wyszła w 1390 roku za wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I Dymitrowicza i była matką Wasyla II "Ślepego". Najliczniejsze potomstwo pozostawił Olgierd Giedyminowicz. Był on trzykrotnie żonaty i miał 12 synów. Z małżeństwa z Marią, księżniczką witebską, miał syna Andrzeja (zmarł w 1399 roku), księcia połockiego i pskowskiego, którego potomkowie wymarli w drugim pokoleniu. Dymitr (zmarł w 1399 roku), książę briański, był przodkiem książąt Trubeckich, bojarów moskiewskich. Konstanty Olgierdowicz (wzmiankowany w latach 1383-1386) jest postacią mało znaną. Jego syn Wasyl był protoplastą książąt Czartoryskich. Włodzimierz Olgierdowicz (zmarł po 1398 roku), książę kijowski (panował w latach 1362-1392) i kopylski od 1398 roku, pozostawił m.in. synów Aleksandra i Iwana. Aleksander (rus. Olelko) Włodzimierzowicz (zmarł w 1454 roku) był księciem kijowskim i antenatem możnej rodziny książąt Olelkowiczów Słuckich, która wygasła w linii męskiej w 1596 roku. Iwan Włodzimierzowicz (zmarł po 1446 roku) władał Białą na pograniczu moskiewskim, od której rodzina przybrała nazwisko Bielskich. Od 1500 roku Bielscy przenieśli się do Moskwy, gdzie odgrywali ważną rolę polityczną w czasach Iwana "Groźnego". Ród ten wygasł w 1612 roku Fedor Olgierdowicz (wzmiankowany w latach 1387-1394) był protoplastą książąt Kobryńskich, a od jego syna Semena (zdrobniale Sieńko, Sieńkuszko, zmarł około 1454 roku) wywodził się ród książąt Sanguszków, choć w późniejszej tradycji uznawali się oni błędnie za potomków Lubarta Giedyminowicza. Z drugiego małżeństwa Olgierda z księżną Julianą Twerską pochodzili: Jagiełło-Władysław (panował w latach 1377-1434); Skirgiełło-Iwan (zmarł w 1394 roku), książę połocki, trocki i kijowski; Korygiełło-Kazimierz (zmarł w 1390 roku), książę mścisławski; Wigunt-Aleksander (zmarł w 1392 roku), książę kiernowski; Korybut-Dymitr (zmarł około 1404 roku), książę Nowogrodu Siewierskiego, ojciec Zygmunta Korybutowicza (zmarł w 1435 roku), w latach 1422-1427 pretendenta i uczestnika walk o koronę czeską, oraz Fedora Korybutowicza, zmarłego bezpotomnie w 1440 roku, od którego fałszywa legenda wywodzi książąt Zbaraskich i Wiśniowieckich - stąd drugie imię króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Spośród młodszych synów Olgierda, Lingwen-Semen (zmarł około 1431 roku), znakomity wódz, był przodkiem książąt Mścisławskich, wygasłych w 1499 roku, natomiast najmłodszy Świdrygiełło-Bolesław (zmarł w 1452 roku), wielki książę litewski (panował w latach 1430-1432) i książę wołyński (panował w latach 1438-1452), nie pozostawił potomstwa. Istnieje hipoteza, że zapomnianym synem Giedymina był jakiś Witold, którego syn Lubka jest wzmiankowany w Pskowie w 1342 roku.

Giedyminowicze byli bardzo mocno rozrodzeni, od nich pochodzili między innymi panujący w Polsce i na Litwie Jagiellonowie - królewska dynastia Polski i Litwy wymarła w linii męskiej w 1572 roku;

a także liczne kniaziowskie rody litewsko-ruskie i rosyjskie: Chowańscy, Patrikiejewowie, Bułgakowie, Golicynowie, Kurakinowie, Szczeniatiewowie, Tołoczkiewicze,

Czartoryscy - żyją; z nich Adam Karol Czartoryski (urodzony w 1940 roku) brat cioteczny Juana Carlosa króla Hiszpanii;

Koreccy - wymarli w XVII wieku;

Kurcewicze - żyją;

Buremscy - wymarli w XVII wieku;

Sanguszkowie - jedyny męski przedstawiciel rodu Paweł Franciszek Roman Sanguszko (urodzony w 1973 roku) żyje w Brazylii;

Trubeccy - wymarli w XV wieku;

Bielscy - wygaśli w Wielkim Księstwie Litewskim po 1542 roku i w Rosji w 1612 roku;

Olelkowicze-Słuccy - wymarli w XVI wieku;

Mścisławscy - wymarli w Rosji w XV wieku;

Zasławscy-Mścisławscy, wymarli w Rosji w XVII wieku;

Bujniccy, wymarli w XVI wieku;

prawdopodobnie: