Krakowska Rzeczpospolita, Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków, Wolne Miasto Kraków

Rzeczpospolita Krakowska, Wolne Miasto Kraków 1815-1846 - państwo utworzone na kongresie wiedeńskim, pozostające pod kontrolą trzech państw sąsiednich: Rosji, Prus i Austrii. Państwo to zostało utworzone 18 października 1815 roku z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego i było pół-demokratyczną republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji.

Początkowo cieszyło się umiarkowaną autonomią wewnętrzną. Do 1830 roku formalnie władzę wykonawczą sprawował w niej 12-osobowy Senat, w skład, którego wchodzili przedstawiciele Izby Reprezentantów, Uniwersytetu Jagiellońskiego i państw opiekuńczych. Władza ustawodawcza należała teoretycznie do pół-demokratycznie wybieranej Izby Reprezentantów, jednak wszelkie decyzje tej Izby mogły być wetowane przez przedstawicieli państw opiekuńczych.

Umiarkowana autonomia wewnętrzna została utracona na skutek sporów wewnętrznych wykorzystanych przez państwa opiekuńcze. Państwa te przekazały w 1828 roku faktyczną władzę Komitetowi Epuracyjnemu, w którym zasiadali tylko posłuszni mocarstwom senatorowie. W trakcie powstania listopadowego wewnętrzna autonomia została czasowo przywrócona, a obszar Wolnego Miasta stał się miejscem wsparcia dla powstańców z innych zaborów.

W 1833 roku państwa opiekuńcze narzuciły Miastu nową konstytucję, która ograniczyła do zupełnego minimum wpływ mieszkańców na losy swojego państwa. Odebrano też Miastu prawo do wolnego handlu. Kres jakiejkolwiek wewnętrznej autonomii położyła okupacja austriacka, która trwała w latach 1836-1846. W 1846 roku wybuchło powstanie krakowskie, które ostatecznie położyło kres istnieniu tego państwa. Jego tereny zostały 16 listopada 1846 roku formalnie przyłączone do Austrii.

Rzeczpospolita Krakowska powstała w roku 1815 roku w wyniku uchwały kongresu wiedeńskiego. Inicjatorem jej utworzenia był car Aleksander I, który w toku pertraktacji między trzema mocarstwami rozbiorowymi zaproponował przekształcenie Krakowa i Torunia w wolne miasta. Toruń ostatecznie został przekazany Prusom, zaś Kraków z okolicami przekształcono w "wolne, niepodległe i ściśle neutralne" państwo pod opieką Rosji, Austrii i Prus.

Nowemu państwu nie przyznano prawa prowadzenia własnej polityki zagranicznej - jego interesy miały reprezentować trzy mocarstwa opiekuńcze. Państwa te zobowiązały się do wieczystego szanowania neutralności Wolnego Miasta i nie wprowadzania na jego teren swych wojsk pod żadnym pozorem. W zamian Kraków miał wydawać szpiegów i dezerterów zbiegłych na jego terytorium jak miało się później okazać, Wolne Miasto stało się tak naprawdę ostoją dla osób z pozostałych zaborów i powstańczym "korytarzem", aż do momentu wybuchu samego powstania krakowskiego w 1846 roku. Formalną datą ogłoszenia państwa był 18 października 1815 roku, który obchodzono odtąd jako święto państwowe.

Aktem z 3 maja 1815 roku na kongresie wiedeńskim nadano Wolnemu Miastu wstępną konstytucję, którą zredagował książę Adam Jerzy Czartoryski, a gwarantami miały być państwa opiekuńcze. Następnie Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze tych państw i senatorowie Wolnego Miasta, miała zająć się rozwinięciem konstytucji i zorganizowaniem administracji. Specjalnie powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan.

Tekst rozwinięty konstytucji ogłoszony został 11 września 1818 roku. Mocą jej uchwał władza wykonawcza należała do Senatu, złożonego z prezesa i 12 członków, z których 8 wybierała Izba Reprezentantów a po 2 kapitału i uniwersytet. Inicjatywa ustawodawcza i wyłączność w organizowaniu policji i administracji dawała Senatowi przewagę nad Izbą.

Izba Reprezentantów składała się z 41 członków, z których 26 wybierały zgromadzenia gminne, po 3 Senat spośród senatorów, kapituła spośród kanoników i prałatów i uniwersytet pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc należało do tzw. sędziów pokoju. Izba posiadała kompetencje ustawodawcze i kontrolujące.

Kontrolę nad wydarzeniami w Wolnym Mieście zapewniły sobie mocarstwa opiekuńcze desygnując swych komisarzy, których uprawnienia i wpływ na bieg wydarzeń w tym formalnie niepodległym państwie rósł z biegiem lat.

W wyniku starań ks. A.J. Czartoryskiego i akceptacji tej kandydatury przez Prusy, Austrię i Rosję, pierwszym prezesem Senatu Wolnego Miasta został Stanisław Wodzicki, szlachcic, były prefekt departamentu krakowskiego.

Do roku 1827 stronnictwo Wodzickiego panowało niepodzielnie w urzędach i Senacie, sprawnie kierując organizacją administracji i skarbu. Do pierwszego większego starcia między Senatem a Sejmem doszło w 1817 roku, w związku ze zmianami, jakie Sejm dokonał w budżecie. Senat uznał te zmiany za bezprawne i Wodzicki odwołał się do cara Aleksandra. Car zatwierdził zmiany w budżecie, zakazując jednak na przyszłość Sejmowi dowolnego ich dokonywania. Wydarzenie to było pierwszym przypadkiem odwołania się władz Wolnego Miasta do dworu opiekuńczego. Taka ograniczająca suwerenność państwa praktyka stała się odtąd regułą w sporach wewnętrznych.

W roku 1820 roku doszło do zamieszek studenckich, co spowodowało zatarg między Senatem a uniwersytetem. Gdy rok później wykryto pierwszą tajną organizację młodzieży akademickiej ("Orzeł Biały") Wodzicki ponownie odwołał się do dworów opiekuńczych. Efektem tej akcji było ograniczenie autonomii uniwersytetu i władzy rektora, który wcześniej mógł pod względem wpływów politycznych konkurować z prezesem Senatu.

Po powstaniu listopadowym Rosja i Austria straciły nadzieję na współdziałanie z polską szlachtą na terenie Wolnego Miasta. Odtąd ich polityka wobec Rzeczypospolitej Krakowskiej sprowadzała się do sukcesywnego ograniczania jej swobód w oparciu o elementy, które wykazywały się lojalizmem. Prusy wspierały cicho na terenie krakowskim żywioły liberalne, a około 1840 roku zaczęły traktować Rzeczpospolitą w stosunkach dyplomatycznych jak suwerenne państwo. Jednak zyski, jakie czerpały z handlu i przemytu przez Kraków, nie były warte pogorszenia stosunków z sojusznikami w ramach Świętego Przymierza. Dwory opiekuńcze działały, więc zgodnie, a po powstaniu głównym kandydatem do przejęcia władzy w Krakowie stała się Austria.

W tym czasie Kraków stał się centrum polskiej konspiracji demokratycznej i działalności emigrantów. Znaczenie tych ostatnich państwa opiekuńcze celowo wyolbrzymiały, gdyż był to wygodny pretekst do poszerzania swej władzy w Wolnym Mieście. Liberalna polityka paszportowa Rosji ułatwiała emigrantom dostanie się do Wolnego Miasta, ale za nimi posyłano agentów i prowokatorów.

30 maja 1833 roku mocarstwa opiekuńcze narzuciły Wolnemu Miastu nową konstytucję.

Ten naruszający postanowienia kongresu wiedeńskiego akt wydatnie ograniczył swobody Wolnego Miasta. Konferencja rezydentów mocarstw zyskała rangę instancji rozstrzygającej konflikty między Izbą a Senatem i interpretującej zapisy konstytucyjne. Zatwierdzała wybór prezesa Senatu i otrzymała w praktyce możliwość decydowania o obsadzie urzędów i wpływania na przebieg spraw sądowych. Liczbę Senatorów zmniejszono do 8, a deputowanych Sejmu, który miał odtąd obradować, co 3 lata, do 30. Ograniczono wolność prasy a w dziedzinie ekonomicznej odebrano miastu prawo wolnego handlu w Podgórzu.

14 października 1835 roku w Berlinie Rosja, Austria i Prusy zawarły tajny traktat ustalający okupację Wolnego Miasta w razie podjęcia tam jakiejś akcji niepodległościowej. Na zjeździe w Cieplicach w 1835 roku postanowiono, że okupacji tej dokonają Austriacy. Przewidziano zagarnięcie Rzeczypospolitej przez Austrię, z niewielkimi korektami granicznymi na korzyść Prus. Rządy trzech mocarstw zakładały przeprowadzenie inkorporacji Krakowa stopniowo i "na życzenie mieszkańców". Czekając na sposobność do podjęcia właściwych kroków, rządy mocarstw opiekuńczych uniemożliwiały utworzenie przedstawicielstw dyplomatycznych Krakowa na Zachodzie i obsadzenie biskupstwa krakowskiego. Austria projektowała otoczenie Wolnego Miasta kordonem celnym, który doprowadziłby je do ruiny gospodarczej.

W styczniu 1836 roku na terytorium Krakowa został zamordowany przez agentów Stowarzyszenia Ludu Polskiego rosyjski szpieg Behrens-Pawłowski. W odpowiedzi dwory opiekuńcze zażądały usunięcia z Rzeczypospolitej wszystkich emigrantów w przeciągu 8 dni. Jednocześnie starano się nakłonić Senat, by wezwał wojska opiekuńcze do Krakowa, w celu "zaprowadzenia porządku".

Mocarstwa zrezygnowały z dalszych prób nadania swej agresji pozorów współpracy z miejscowymi władzami. 7 lutego do Krakowa wkroczyły wojska austriackie generała Kauffmana a 20 lutego wojska rosyjskie i pruskie.

Wtargnięcie wojsk sąsiadów do Krakowa było naruszeniem uchwał kongresu wiedeńskiego i wywołało energiczną akcję dyplomatyczną we Francji i Anglii. W marcu 1836 roku pięciokrotnie interpelowano w tej sprawie w angielskiej Izbie Gmin, gdzie określono okupację Krakowa jako bezprawną (tłumacząc jednak w liście do Metternicha, że zrobił to pod naciskiem opinii publicznej). We francuskiej Izbie Deputowanych w obronie Krakowa przemawiali m.in. Bignon i hrabia de Mornay. Dla rządów tych państw sprawa ta miała jednak drugorzędne znaczenie, zatem noty do Wiednia, Berlina i Petersburga zredagowano w tonie dość ugodowym. Pod wpływem tej interwencji dyplomatycznej Prusy i Rosja wycofały swe wojska z miasta. Okupacja austriacka trwać jednak miała do 1841 roku.

Pretekstem do obecności wojsk austriackich była reorganizacja policji i milicji krakowskiej. W praktyce okupanci, przy współpracy rezydentów rosyjskiego i pruskiego, rozpoczęli na nowo reorganizację władz Rzeczypospolitej i obsadzanie ich ludźmi posłusznymi ich dyrektywom. Ograniczono liczbę posiedzeń Senatu do 2 w tygodniu i zaczęto wymagać zgody rezydentów na złożenie przez niego jakiegokolwiek wniosku w Sejmie. Nowym prezesem został Józef Haller, do 1839 roku lojalnie współpracujący z Austriakami. Faktyczna władza w państwie-mieście należała do komisarzy mocarstw i przekształconych w narzędzie Austrii policji i milicji.

Sytuacja w mieście, pacyfikowanym przez dyrektora policji Gutha, zaczęła przypominać stan oblężenia. W celu ratowania państwa Sejm Rzeczypospolitej uchwalił w 1838 roku adres do państw opiekuńczych, krytykujący politykę władz i żądający utworzenia bezpartyjnej komisji do naprawy sytuacji w mieście. Wobec odmowy rezydentów dostarczenia go swym dworom prezes Haller ustąpił, a opozycja krakowska, nawiązała kontakt z pozostającym na emigracji księciem Adamem J. Czartoryskim i za jego pośrednictwem złożyła we Francji i Anglii memoriał, w którym proponowano zwołanie kongresu pięciu mocarstw w celu rozwiązania problemu Krakowa. Rządy tych państw nie dały oficjalnej odpowiedzi na petycję, ale po dyskusjach w izbach niższych parlamentów, w lipcu 1840 roku potępiły politykę sąsiadów wobec Krakowa, a wkrótce Francja zagroziła Austrii zajęciem Ankony. Akcja mocarstw zachodnich przyniosła skutek 21 lutego 1841 roku. Austriacy wycofali wojska z terytorium Rzeczypospolitej.

Po wyjściu Austriaków stosunki w mieście zmieniły się jednak w niewielkim stopniu. Władza pozostawała w rękach rezydentów i opanowanej przez Austriaków policji i milicji. Nowy prezes ksiądz Jan Schindler zyskał reputację dobrego administratora (jego najbardziej spektakularnym sukcesem było uzyskanie koncesji na budowę kolei Kraków - Wiedeń), ale nazbyt ulegał Austrii, z której inspiracji nie odnowił umowy handlowej z Królestwem Polskim.

Ostatni raz Sejm Rzeczypospolitej Krakowskiej zebrał się w 1844 roku. Obradował o naprawie dróg i wprowadzeniu kas oszczędności. Kwestie najistotniejsze dla przyszłości miasta rozstrzygały się już jednak nie w jego ciałach rządzących, a na dworach opiekuńczych i w środowisku polskiej konspiracji demokratycznej, przygotowującej narodowe powstanie.

W 1843 roku emisariusze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego założyli w Krakowie Komitet Rewolucyjny, współpracujący z Centralizacją Poznańską. W styczniu 1845 roku odbyły się w Krakowie rozmowy kierownictwa projektowanego powstania. Pod wpływem Wiktora Heltmana wyznaczono datę początku powstania na noc z 21 na 22 lutego. W Krakowie utworzono Rząd Narodowy, w składzie: Tyssowski - przedstawiciel Galicji, Jan Alcyato - emisariusz TDP i Ludwik Gorzkowski - przedstawiciel Krakowa.

Po aresztowaniu Ludwika Mierosławskiego, Libelta i wielu innych działaczy rewolucyjnych i wyjeździe większości pozostałych na Zachód, powstanie w zaborach rosyjskim i pruskim zostało zdławione w zarodku. W Galicji natomiast przybrało szersze rozmiary, ale poprzedziły je tu inspirowane przez władze austriackie wystąpienia chłopów, zwane rzezią galicyjską. W Chochołowie wybuchło antyaustriackie powstanie górali, którzy do czasu ranienia Jana Andrusikiewicza rozważali przyjście z pomocą Krakowowi.

18 lutego, pod presją rezydentów, Senat wezwał do Krakowa wojska austriackie. Miasto obsadził korpus generała Collina. Na zebraniu Rządu Narodowego padło tego dnia postanowienie odwołania powstania (zrobili to już wcześniej działacze w innych zaborach). Alcyato wyjechał z Krakowa. Gorzkowski przeforsował jednak cofnięcie decyzji odwołania powstania. W mieście rosły nastroje rewolucyjne. W nocy z 20 a 21 lutego doszło do pierwszej strzelaniny pod restauracją Fochta na Sławkowskiej, a na ulicach pojawiły się złożone z chłopów oddziały powstańcze. Collin był jednak dobrze przygotowany i opanował sytuację. 23 lutego wycofał się jednak do Podgórza w obawie przed rozruchami i atakiem z zewnątrz. Z Collinem miasto opuścili senatorowie, rezydenci i policja.

W mieście wybuchł entuzjazm. Ogłoszono utworzenie Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, w którego skład weszli: Tyssowski, Gorzkowski i Aleksander Gorzegorzewski. Rząd wydał manifest autorstwa Libelta i dalsze zarządzenia, zapowiadając uwłaszczenie chłopów, obniżenie podatków, zorganizowanie pomocy społecznej dla biednych i rozdział ziemi z dóbr narodowych pomiędzy bezrolnych. Chociaż był on tworem demokratów, krakowskiemu rządowi formalnie podporządkował się Hotel Lambert. Konserwatyści powołali natomiast Komitet Bezpieczeństwa (z Józefem Wodzickim na czele).

Po tarciach w łonie rządu, 24 lutego Tyssowski ogłosił się dyktatorem i powołał nowy rząd pod kierownictwem Gorzkowskiego (zasiedli w nim m.in. Kasper Wielogłowski i Wincenty Wolff). Sekretarzem Tyssowskiego został Edward Dembowski, który nadał powstaniu bardziej radykalny społecznie charakter. Dembowski założył w Krakowie klub rewolucyjny, wydawał liczne manifesty i tworzył komitety obywatelskie. W nocy z 25 na 26 lutego miał miejsce konserwatywny zamach stanu. Jego przywódca - Michał Wiszniewski aresztował Tyssowskiego i ogłosił się dyktatorem, ale szybka kontrakcja Dembowskiego doprowadziła do ucieczki zamachowców i przywrócenia władzy Tyssowskiego.

Tymczasem do Krakowa przybyły oddziały Ludwika Mazarakiego, Wendego z Miechowskiego (które po drodze rozbiły patrol kozacki) i zbuntowanych górników z Wieliczki. Rósł entuzjazm i nadzieje na sukces powstania. Krakowski oddział powstańczy (kilkuset ludzi) pod wodzą oficera Suchorzewskiego zajął Podgórze i Wieliczkę i w drodze na Bochnię rozpędził kilkudziesięciu austriackich szwoleżerów. Dopiero 26 lutego został otoczony przez wspomagane przez okolicznych chłopów wojska generała Benedeka pod Gdowem. Konnicy udało się wyrwać z oblężenia, ale oddział został pobity. Wojska austriackie rozpoczęły marsz na Kraków.

Na wieść o zbliżającej się do Krakowa armii złożonej z żołnierzy austriackich i chłopów, Dembowski zorganizował 27 lutego pokojową procesję, której zadaniem miało być zneutralizowanie chłopów. Na Podgórzu doszło do spotkania z wojskami austriackimi, które otworzyły ogień. Jako jeden z pierwszych padł od kuli karabinowej kroczący na czele Dembowski. Austriacy pojmali ok. 30 księży i ok. 100 innych uczestników. Nie odważyli się jednak wkroczyć do Krakowa. Żądali poddania się miasta i wydania przedstawicieli Rządu Narodowego.

3 marca siły powstańcze pod wodzą Tyssowskiego opuściły Kraków i następnego dnia w liczbie ok. 1000 ludzi złożyły broń na granicy pruskiej. Tymczasem krakowski Komitet Bezpieczeństwa na fali nienawiści do Austrii po rzezi galicyjskiej i w nadziei na przyłączenie miasta do Królestwa Polskiego poddał miasto Rosjanom. 7 marca władzę w Krakowie za zgodą Rosji przejął jednak austriacki generał hrabia Castiglione, a Senat przekształcono w Radę Administracyjną, tymczasowy organ wykonawczy. 15 kwietnia, po przełamaniu oporu Prus, przedstawiciele mocarstw opiekuńczych podpisali w Wiedniu konwencję o inkorporacji Wolnego Miasta do Austrii (formalnie jako Wielkie Księstwo Krakowskie nie będące częścią Galicji). 16 listopada odbyła się w Krakowie uroczystość przejęcia władzy przez cesarza austriackiego.

W Anglii i Francji likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej wywołała poruszenie, ale ostatecznie rządy tych państw ograniczyły się tylko do formalnego protestu. Przez następne 72 lata Kraków pozostawał miastem austriackim.

Żródła:

Wolne Miasto Kraków "w Wikipedii"