Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego
(Rzeczpospolita Obojga Narodów)
(Polska Rzeczpospolita Szlachecka)
Królowie z dynastii Jagiellońskiej (1569-1572)
Królowie Elekcyjni (1573 - 1795)
Rzeczpospolita nazwa pochodząca z języka łacińskiego (res publica - "rzecz publiczna"). Używana od połowy XV wieku do chwili obecnej na określenie państwa polskiego, bez względu na jego formę ustrojową. Okres sprawowania władzy przez szlachtę nazywano Rzeczpospolitą szlachecką. Połączone unią realną Polskę i Litwę nazwano w publicystyce Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W 1918 roku po odrodzeniu państwa polskiego przywrócono dawną nazwę Rzeczpospolita Polska. Konstytucja z 1952 roku zmieniła nazwę państwa na Polska Rzeczpospolita Ludowa. W 1989 roku wrócono do nazwy z 1918 roku. - państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 roku osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 1 153 465 tys. km2. Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 roku do 14 mln w 1772 roku. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny. Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa - zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach. Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej do połowy XVII wieku. Wojny z sąsiadami, powstania kozackie i załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 roku.BEZKRÓLEWIE
Bezkrólowie z łacińskiego oznacza interregnum, w monarchiach elekcyjnych okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy. W Polsce, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572 roku i ustaleniu elekcyjności tronu, bezkrólewia stały się zjawiskiem powtarzającym się przy każdorazowej zmianie panującego. W czasie bezkrólewia na czele państwa stał prymas Polski jako interrex. Kraje, w których tron był dziedziczny, przeżywały okresy bezkrólewia po wygaśnięciu dynastii. bezkrólewia nieraz bywały groźne w skutkach (bezkrólewie wielkie w Niemczech, smuta w państwie moskiewskim). Organizacja państwa Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część. Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni. Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji. Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamojskiego: Rex regnat et non gubernat (łac. król panuje, nie rządzi). Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa - osobistymi zobowiązaniami króla elekta. Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie: - wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty zebranej na sejmie elekcyjnym - sejm - pacta conventa - załącznik artykułów henrykowskich. Umowa o charakterze publiczno-prawnym podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego w drodze wolnej elekcji. Ich początki sięgają roku 1573. W pacta conventa znajdowały się osobiste zobowiązania nowo wybranego króla. - rokosz - prawo szlachty do buntu przeciwko królowi w przypadku gdy ten złamie prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje - liberum veto (łac. Wolne nie pozwalam) - prawo każdego pojedynczego deputowanego do sprzeciwienia się decyzji większości na sejmie. Pozwalało unieważnić wszystkie postanowienia podjęte na danej sesji. - konfederacja - prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków szlachty w celu osiągnięcia określonych celów politycznych Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji. Podział administracyjny: Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne - starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa. Krainy Rzeczypospolitej: Inflanty - wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone na rzecz Szwecji w 1660. Kresy Wschodnie - południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące się do terenów Ukrainy od Dniestru po Dniepr (Podole, Dzikie Pola, Zaporoże) Kurlandia i Semigalia - północne lenno Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na Tobago i w Gambii) Litwa - zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego Małopolska - południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie Mazowsze - środkowa część Korony ze stolicą w Warszawie, od XVI wieku zaliczana była do prowincji wielkopolskiej. Podlasie - terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI wieku część Litwy, od 1569 część Korony Prusy - terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657). Warmia - dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466. Ruś - wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna, Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z Ukrainą, które od 1569 roku były częścią Korony. Wielkopolska - środkowo-zachodnia prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu Żmudź - zachodnia część Litwy