Gryfici

Dynastia panująca na Pomorzu Zachodnim od XII do XVII wieku. Pochodzenie dynastii pomorskiej czy pomorskich (istnieją hipotezy wywodzące książąt zachodnio- i wschodniopomorskich od wspólnego przodka) nie jest dostatecznie jasno udokumentowane w materiale źródłowym. W X-XII wieku istniało na Pomorzu kilka ośrodków władzy, rozmieszczonych wzdłuż wybrzeża morskiego i nad Notecią, wśród których ważną rolę odgrywały: Pyrzyce, Szczecin, Wolin, Kamień, Kołobrzeg i Białogard. Nie ma wyraźnych przesłanek, aby można było wywodzić pochodzenie dynastii bezpośrednio od Piastów, tzn. od brata Mieszka I, Czcibora lub syna pierwszego hi­storycznego władcy polskiego i jego drugiej żony Ody, Świętopełka. Nie wyklucza się natomiast, pokre­wieństwa dynastów pomorskich z Piastami po ką­dzieli. Władztwo Gryfitów obejmowało ziemie po­między Pomorzem Gdańskim a Meklemburgią. Gryf, znak herbowy książąt zachodniopomorskich, mógł być używany już pod koniec XII wieku (1194 rok?), pierwszy pewny znak gryfa pochodzi dopiero z pieczęci Bogu­sława II przywieszonej do dokumentu z 1214 roku. Znak ten był znany już w starożytności, a jego pojawienie się na Pomorzu Zachodnim nie jest wyjaśnione. Najpóźniej od drugiej połowy XV wieku książęta Pomo­rza Zachodniego sami wywodzili swoją nazwę od gryfa i zwali się Gryfitami. W XVII w., by uświetnić pochodzenie rodu, zaczęto odwoływać się do Gryphusa lub Baltusa jako przodka dynastii.

Pierwszym historycznym władcą Pomorza Zachod­niego, który stał się protoplastą dynastii zachodnio­pomorskich, był Warcisław (zmarł w 1147 roku lub już w 1135 roku), związany z ośrodkami kołobrzeskim i kamieńskim. W latach 1120-1123 został on pokonany przez Bole­sława Krzywoustego i Pomorze stało się wtedy len­nem Polski. Po 1123 roku rozpoczął się proces chrystia­nizacji Pomorza, co doprowadziło do utworzenia w 1140 roku biskupstwa w Wolinie, podporządkowane­go arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Po śmierci War­cisława władzę, wobec małoletniości jego synów: Bo­gusława I (zmarł w 1187 roku) i Kazimierza (zmarł w 1180 roku), objął jego brat Racibor I (zmarł w 1156 roku). Po śmierci Racibora dokonano podziału Pomorza na część południową ze stolicą w Szczecinie, którą objął Bogusław, oraz część północną ze stolicą w Dyminie, która przypadła Ka­zimierzowi. W tym czasie Pomorzu zagrażały plemio­na połabskie, margrabiowie brandenburscy, książęta sascy i Duńczycy. Doprowadziło to do zbliżenia z książętami polskimi i małżeństwa Bogusława I z Anasta­zją, córką Mieszka III Starego. Po śmierci Kazimierza Bogusław stał się władcą całego Pomorza Zachodnie­go. Wobec ciągłego zagrożenia ze strony sąsiadów ok. 1176 roku przeniósł on stolicę biskupstwa z Wolina do Kamienia. W 1181 roku uznał się za lennika cesarza Fry­deryka I "Barbarossy", a w 1184 roku popadł w zależność od Danii.

Po zrzuceniu zależności duńskiej w 1227 roku wzrosły na Pomorzu wpływy brandenburskie. W 1231 roku cesarz Fryderyk II nadał margrabiom brandenburskim prawa do Pomorza Zachodniego, co za panowania Barnima I (zmarł w 1278 roku) doprowadziło do wojen z Bran­denburgią. W 1274 roku Barnim otrzymał pomoc od Bolesława Pobożnego, księcia wielkopolskiego. Bran­denburczycy zostali wprawdzie wyparci z Pomorza, ale zależności lennej nie udało się zrzucić. W 1287 roku doszło, więc do zawarcia przez Bogusława IV (panował w latach 1278­-1309) przymierza z Mściwojem II, księciem gdań­skim, i Przemysłem II, księciem wielkopolskim. W 1295 roku księstwo zostało podzielone pomiędzy sy­nów Barnima I: Bogusława IV (zm. 1309), który objął ziemie od Strzałowa (Stralsundu) po Słupsk (ze stolicą w Wołogoszczy), oraz Ottona I (zmarł w 1344 roku), który otrzymał tereny po obu stronach Odry (ze stolicą w Szczecinie). Mimo tego podziału księstwo zachowa­ło jedność pod względem prawnym i gospodarczym. W 1367 (1372) roku księstwo wołogoskie podzielono na księstwo rugijsko-wołogoskie i księstwo słupskie, co dało początek kolejnej, słupskiej linii Gryfitów. W 1331 roku Barnim III (zmarł w 1368 roku) przekazał księstwo szczecińskie pod opiekę papieżowi Janowi XXII. Mia­ło to osłabić pretensje margrabiów brandenburskich, lecz dopiero złożenie hołdu lennego cesarzowi Lud­wikowi IV w 1338 roku doprowadziło do zrzeczenia się pretensji przez Brandenburgię, pod warunkiem obję­cia przez nich księstwa w przypadku wygaśnięcia linii władców szczecińskich. Podziały księstwa spowo­dowały wzrost znaczenia miast i mieszczaństwa, któ­re znalazło wsparcie polityczne w Związku Hanze­atyckim.

W czasach panowania syna Bogusława IV, Warci­sława IV (panował w latach 1309-1326) nastąpiło zbliżenie z Polską. W 1315 roku Warcisław ożenił się z Elżbietą, córką Bolka Świdnickiego, a w 1325 roku książęta pomorscy zawarli układ z Władysławem Łokietkiem, wymierzony prze­ciwko Brandenburgii i zakonowi krzyżackiemu. Dal­sze wzmocnienie więzi pomiędzy Pomorzem Zachod­nim i Polską nastąpiło za Bogusława V (zmarł w 1374 roku), syna Warcisława IV. Został on zięciem Kazimierza III Wielkiego, który zaadoptował jego syna Kazimie­rza IV (panował w latach 1345-1377, zwanego Kaźkiem), nadał mu sze­reg ziem na terytorium Polski, co stwarzało mu szansę na objęcie tronu po śmierci Ludwika Węgierskiego. Plany te zostały przekreślone decyzją Andegawena, popartą przez Radę Królewską. Koronę udało się natomiast zdobyć bratankowi Kaźka, Erykowi I, synowi Warcisława VII, który został uznany przez królową Małgorzatę za jej dziedzica w Norwegii (1389), a na­stępnie w Szwecji i Danii w 1396 roku i w 1397 roku koronowany na władcę trzech królestw. Po jej śmierci w 1412 roku rządził samodzielnie, jednak wplątał się w wojnę o Szlezwik z miastami hanzeatyckimi, w 1439 roku utra­cił tron duński i szwedzki, a w 1442 roku także norweski. Osiadł na wyspie Gotlandii (do roku 1449), skąd dokonywał korsarskich napadów u wybrzeży duńskich. Ostate­cznie zamieszkał w Darłowie (księstwo słupskie), gdzie zmarł w 1459 roku.

W latach dziewięćdziesiątych XIV wieku, poprzedzają­cych wielką wojnę z Krzyżakami, zawarto szereg przymierzy, m.in. pomiędzy książętami pomorskimi a Jagiełłą w 1390 roku. Natomiast w 1409 roku Bogusław VIII, syn Bogusława V, oraz Warcisław VIII, syn Warcisława VI, zawarli przymierze z Krzyżakami przeciwko Polsce, jednak nie udzielili im obiecanej pomocy w czasie bitwy grunwaldzkiej. Jedynym, któ­ry czynnie wystąpił po stronie krzyżackiej, był Świętobór I (zmarł w 1413 roku), który wysłał swego syna Ka­zimierza V (zmarł w 1435 roku) na pomoc Krzyżakom (pod Grunwaldem dostał się do niewoli, został jednak przez Jagiełłę potraktowany wspaniałomyślnie i zwolniony do domu). Z kolei w okresie wojny trzy­nastoletniej Eryk II wspomagał Kazimierza Jagielloń­czyka, za co otrzymał w lenno Lębork i Bytów. W tym okresie z inicjatywy mieszczan w 1456 roku w Gryfii (Greifswaldzie) powołano uniwersytet. Linia książąt rugijsko-wołogoskich wygasła za pano­wania Warcisława X (panował w latach 1435-1478), któremu w 1472 roku udało się nie dopuścić na podstawie wyroku ce­sarskiego do przejęcia księstwa szczecińskiego po śmierci Ottona III przez elektora brandenburskiego Fryderyka Hohenzollerna. Po bezpotomnej śmierci Warcisława X w 1478 roku jego bratanek Bogusław X "Wielki" (zmarł w 1523 roku), ostatni książę słupski, syn Eryka II (zmarł w 1474 roku), stał się jedynym władcą całego księstwa zachodniopomorskiego. Poprzez drugie małżeństwo, zawarte w 1491 roku z Anną, córką Kazimierza Jagiellończyka, zbliżył się do Polski i chciał podporządko­wać się królowi polskiemu. Małżeństwo to pozwoli­ło mu umocnić się wobec Brandenburgii, a w latach 1517-1518 wystąpić z projektem ścisłego zespolenia swego władztwa z Polską. Kiedy próby te nie powiodły się, w 1521 roku Bogusław X złożył hołd lenny cesarzowi Karolowi V i stał się księciem Rzeszy. Przeprowadził reformę skarbową, administracyjną i wojskową, co umocniło wewnętrznie księstwo, rozbudował też za­mek w Szczecinie.

Syn Bogusława X, Barnim XI (panował w latach 1523-1573), początkowo rządził wraz ze starszym bratem Jerzym I (zmarł w 1531 roku), a po jego śmierci ze swoim bratankiem Filipem I (panował w latach 1531­-1560). W 1525 roku Jerzy I i Barnim XI zawarli z Polską sojusz skierowany przeciwko Brandenburgii i zakono­wi krzyżackiemu. Mimo że już Bogusław X, pod naciskiem cesarza, ogłosił w księstwie edykt wormacki przeciwko luteranom, na odbytym w 1534 roku sejmie w Trzebiatowie za zgodą obu książąt podjęto uchwałę o wprowadzeniu luteranizmu jako religii panującej. Ze środków uzyskanych za skonfiskowane mienie ko­ścielne książęta utworzyli w 1543 roku w Szczecinie szko­łę, tzw. Pedagogium. Filip był gorącym wyznawcą lu­teranizmu. Luter udzielił mu ślubu, a w 1537 roku przystąpił wraz z wujem do związku szmalkaldzkiego. Za panowania jego syna Jana Fryderyka (panował w latach 1560-1600) umocnił się w księstwie luteranizm, wydano kate­chizm Lutra w języku polskim. W tym czasie rozpo­częła działalność książęca drukarnia, przebudowano w stylu renesansowym zamek w Szczecinie. Reforma­cja zaważyła także na losach biskupstwa kamieńskie­go, którego kapituła w 1556 roku wybrała na biskupa czternastoletniego syna księcia Filipa I, Jana Frydery­ka. Nie pełnił on już jurysdykcji kościelnej, a biskupstwo od tego czasu pozostało w posiadaniu Gryfitów. Oficjalna sekularyzacja nastąpiła w 1648 roku.

Jedynym synem Filipa I, który doczekał się potom­stwa, był Bogusław XIII (zmarł w 1606 roku). Po 1603 roku samo­dzielnie sprawował on rządy, podczas których starał się odbudować prestiż władzy książęcej przez ograni­czenie przywilejów szlachty. Jego naj starszy syn, Fi­lip II (panował w latach 1606-1618), był mecenasem nauki i sztuki, auto­rem rozpraw z teologii i sztuki, gromadził książki oraz kolekcjonawał obrazy i monety. Trzeci syn, Bogu­sław XIV (panował w latach 1618-1637), ostatni Gryfita na tronie, choć od 1626 roku samodzielnie sprawował rządy, nie potrafił zapewnić sobie i księstwu bezpieczeństwa wobec rozszerzającej się pożogi wojny trzydziestoletniej. Mimo prób zachowania neutralności w 1627 roku został zmuszony przez cesarza do zakwaterowania wojsk Wallen­steina. Od 1630 roku państwem zachodniopomorskim rządzili Szwedzi. Próby Bogusława XIV, by pozyskać poparcie Polski przeciwko Szwedom, okazały się bez­skuteczne. W 1637 roku, po jego bezpotomnej śmierci, władza na Pomorzu na podstawie umów zawartych w 1529 roku w Grimitz przeszła w ręce władców Bran­denburgii-Hohenzollernów. Uroczysty pogrzeb Bo­gusłwa XIV odbył się dopiero w 1654 roku.

Ostatnim, po kądzieli, żyjącym Gryfitą na Pomorzu, synem Anny, córki Filipa I, był Ernest Bogusław, książę Croy, który w 1633 roku został biskupem kamieńskim, a w 1655 roku namiestnikiem Pomorza Środkowego z nominacji elektora. Zmarł jako gubernator Prus Książęcych w 1684 roku. Z wymarciem dynastii związana jest przepowiednia szlachcianki Sydonii von Bork, która ponoć na skutek niedotrzymania obietnicy małżeńskiej przez Ernesta Ludwika miała rzucić na ród Gryfitów przekleństwo szybkiej śmierci wszystkich członków dynastii. Prawdopodobniejsza jest wersja, że Sydonia von Bork od­grażała się księciu Filipowi II za niesprawiedliwy wy­rok sądowy w sprawie swojej ojcowizny. Po jego śmierci wytoczono jej proces o czary. W 1620 roku została ścięta, jej ciało spalone, a prochy rozrzucone.

Dynastia Gryfitów była twórcą i głównym czynnikiem spajającym państwo, które istniało na Pomorzu Zachodnim ponad pięć wieków. Trudne położenie jako państwa buforowego, otoczonego żywiołem niemiec­kim, powodowało, że mimo słowiańskich korzeni za cenę utrzymania władztwa szli oni na różne kom­promisy, które z punktu widzenia polskiej racji stanu poczytywane były za zdradę. Z drugiej strony za zniemczenie Pomorza (języka, Kościoła, ludności) od­powiada pośrednio również strona polska, która w okresie rozbicia dzielnicowego nie miała odpowied­niego potencjału, a później nie rozumiała politycznego znaczenia ziem pomorskich dla państwa Piastów i Ja­giellonów. Sprawy jeszcze bardziej skomplikowały się w XVI wieku, kiedy na Pomorzu zapanował luteranizm.

Żródła:

"Słownik dynastii Europy" - pod redakcją Józefa Dobosza i Macieja Serwańskiego