Aleksy I Michajłowicz Romanow (urodzony w Moskwie, 19 [29] marca 1629 roku, zmarł w Moskwie, 29 stycznia [8 lutego] 1676 roku) herb

Syn Michała I Fiodorowicza Romanow, cara Rosji i Eudoksji Łukjanownej Strieszniewa, córki Łukiana Stiepanowicza Strieszniewa z Możajska.

Pretendent do korony polskiej w 1669 roku, car Rosji od 13 [23] lipca 1645 roku do 29 stycznia [8 lutego] 1676 roku, wielki książę Litwy od 13 września 1655 roku do 16 września 1668 roku.

W Moskwie, 16 [26] stycznia 1648 roku poślubił Marię Iljiniczną Miłosławską (urodzona 1 [11] kwietnia 1625 roku, zmarła na Kremlu, w Moskwie, 3 [13] marca 1699 roku), córkę Ilii Daniłowicza Miłosławskiego i Katarzyny Fiodorownej Narbekowej. W kremlowskim soborze Uspieńskim w Moskiwie, 22 stycznia [1 lutego] 1671 roku poślubił Natalię Kiriłowną Naryszkinę (urodzona w Moskwie, 22 sierpnia [1 września] 1651 roku, zmarła w Moskwie 25 stycznia [4 lutego] 1694 roku), córkę bojara Cyryla Połujektowicza Naryszkina i Anny Leontiewnej Leontiewej.

Był pierworodnym synem i zarazem trzecim dzieckiem panującego w Rosji od 1613 roku cara Michała Fiodorowicza Romanowa (założyciela dynastii Romanowów) oraz Eudoksji Streszeniowej.

Urodził się 20 marca 1629 roku w Moskwie. Na dworze ojca spędził dzieciństwo i otrzymał staranne wychowanie, zgodne z przewidywaną rolą przyszłego cara. Tron objął już w wieku szesnastu lat, po nagłej śmierci rodziców.

Przez pierwsze trzy lata panowania nie uczestniczył czynnie w polityce kraju, odsuwany od niej przez wpływowego bojara, Borysa Morozowa, i jego zauszników. Dopiero na skutek tzw. buntu solnego z 1648 roku, spowodowanego podniesieniem ceny soli, doszło do obalenia Morozowa, co pozwoliło młodemu carowi rozpocząć samodzielne rządy. Zaczął je od uregulowania spraw wewnętrznych i wprowadzenia w 1649 roku, uchwalonej przez Sobór Ziemski, pierwszej drukowanej kodyfikacji prawa rosyjskiego, tzw. Sobornoje Ułożenie, zawierającej normy prawa sądowego, przewidującej przypisanie do ziemi wszystkich bezrolnych chłopów, co następnie zostało rozszerzone na pozostałe grupy chłopstwa oraz ograniczenie praw biedoty miejskiej i ludności służebnej na terenie miast. Niekorzystne dla chłopów oraz ludności miejskiej zmiany prawne spowodowały w latach 1649-1650 wybuch licznych buntów (m.in. w Pskowie, Nowogrodzie Wielkim), które poważnie zagroziły stabilności państwa.

Trudności wewnętrzne początkowo nie pozwoliły Aleksemu prowadzić aktywnej polityki zagranicznej i wykorzystać poważnego kryzysu, który przeżywała Rzeczpospolita w wyniku wybuchu na Ukrainie, w 1648 roku, groźnego powstania kozackiego pod przywództwem Bohdana Zenobiego Chmielnickiego. Kryzys ten dawał bowiem szansę na uzyskanie zdobyczy terytorialnych kosztem państwa polskiego, rewindykację Smoleńska, utraconego przez Moskwę w 1611 roku, co potwierdził niekorzystny dla Rosji pokój z Polską, zawarty w 1634 roku w Polanowie. W 1654 roku, po kilku latach uporczywych zmagań z Polakami, w wyniku tzw. ugody perejasławskiej Kozacy poddali się władzy cara, zaprzysięgając mu wierność 19 stycznia tegoż roku. Datę tę do dzisiaj powszechnie uważa się za symboliczne zjednoczenie Rosji z Ukrainą.

W 1654 Rosja zawarła w Perejasławiu unię z Ukrainą, kierowaną przez hetmana Bohdana Chmielnickiego. Było to równoznaczne z rozpoczęciem nowej wojny polsko-rosyjskiej. Na początku 1654 roku dwie armie rosyjskie, w tym jedna pod osobistym dowództwem Aleksego, uderzyły na Polskę. Do jesieni tegoż roku Rosjanie zdobyli Smoleńsk, Mohylew i Witebsk. Latem 1655 roku armia carska i wojska Kozaków uderzyły na Litwę. W sierpniu zdobyto Wilno. Stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego została spalona, a znaczna część mieszkańców wymordowana. Po zdobyciu Wilna armia rosyjsko-kozacka zdobyła jeszcze Kowno, Gródno, Brześć Litewski, a następnie Lublin, dochodząc do linii Wisły nieopodal Kazimierza Dolnego i Puław. Lecz zaraza, panująca w Rosji i napaść Szwedów na Rzeczpospolitą, spowodowały wstrzymanie walk rozejmem w Niemieży, po czym także Rosja rozpoczęła wojnę ze Szwecją. Dalsze działania zbrojne przerwał najazd szwedzki (tzw. potop) na Polskę, rozpoczęty końcem lipca 1655 roku. Panujący od niespełna roku król Szwecji, Karol X Gustaw, wystąpił wówczas zbrojnie przeciw Rzeczypospolitej, pragnąc wzmocnić pozycję Szwecji w basenie morza Bałtyckiego.

Osłabiona w wyniku powstania Chmielnickiego Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się łatwym celem dla sąsiadów. Jako pierwsi do ataku ruszyli wiosną 1654 roku Rosjanie. Wojska cara Aleksego I Romanowa z łatwością zdobywały kolejne twierdze, dokonując przy tym grabieży na niewyobrażalną wręcz skalę. Po kilkunastu miesiącach od rozpoczęcia inwazji na Wielkie Księstwo Litewskie padło również Wilno, gdzie rozegrały się prawdziwie dantejskie sceny. O tym, jak wyglądał początek wojny, którą Rzeczpospolita miała toczyć z Rosją aż do 1667 roku pisze Tomasz Bohun.

13 września 1655 roku rezydujący w Wilnie car Aleksy Michajłowicz ogłosił się Wielkim Księciem Litwy, Białej Rusi, Wołynia i Podola (30 grudnia w Moskwie proklamował przyłączenie go do Rosji). Szybko też zdał sobie sprawę, że lepszym sposobem na drenaż podbitych terytoriów są nie represje, a swego rodzaju współpraca z miejscową ludnością.

Tym bardziej że zaczął zgłaszać chęć przejęcia polskiego tronu (w tamtym czasie Jan Kazimierz przebywał poza granicami Rzeczypospolitej - na Śląsku). Właśnie od drugiej połowy 1655 roku rosyjski reżim okupacyjny na Litwie uległ złagodzeniu. Z polecenia cara jego urzędnicy i dowódcy starali się lepiej postępować z nowymi carskimi poddanymi, mnożyły się akty dobrej woli i chęć unormowania wzajemnych relacji, zwłaszcza jeśli chodzi o odrodzenie rzemiosła i handlu.

Mianowany przez cara wojewodą wileńskim książę Michaił Szachowski robił wszystko, aby do Wilna powracali jego mieszkańcy, którzy uciekli z miasta przed wojskami rosyjsko-kozackimi, a tym, co pozostali, umożliwiał wznowienie działalności gospodarczej.

W październiku 2058 szlachty z całej Litwy, w tym duchowieństwo katolickie, unickie i protestanckie, przysięgło na wierność Aleksemu Michajłowiczowi (najwięcej z powiatów grodzieńskiego - 924 osoby, wołkowyskiego - 419 i lidzkiego - 412).

Na czele części elit litewskich, które skłaniały się do współpracy z Rosją, stanął hetman polny litewski Wincenty Gosiewski, syn Aleksandra, dowódcy polsko-litewskiego garnizonu w Moskwie w latach 1610-1612.

Błyskawiczne postępy wojsk szwedzkich, które w przeciągu kilku miesięcy zajęły większość terytorium Polski, zaniepokoiły cara, słusznie obawiającego się, że po ostatecznym - jak się wydawało - pokonaniu Rzeczypospolitej Szwedzi zaatakują Rosję. W związku z tym Aleksy doprowadził do zawarcia rozejmu z niedawnym wrogiem. 3 listopada 1656 roku podpisano traktat w Niemieży. Przewidywał on, w zamian za pomoc w walce ze Szwedami, wybór cara Aleksego na następcę polskiego króla, Jana II Kazimierza Wazy, jeszcze za życia polskiego monarchy. Komisarze (powoływani przez sejm wysocy urzędnicy państwowi) Korony i Litwy potwierdzili swą zgodę i przyrzekli uznać Aleksego na najbliższym sejmie za następcę Jana Kazimierza. Car miał nosić do śmierci obecnego monarchy tytuł "Najjaśniejszego obranego króla Polski i wielkiego księcia moskiewskiego". Wojna ze Szwecją trwała do 1658 roku.

Po odejściu Szwedów z Rzeczypospolitej i uznaniu przez hetmana Iwana Wyhowskiego jej zwierzchnictwa nad Ukrainą, car Aleksy wznowił wojnę z Polską. Podczas niej wojska rosyjskie zajęły przejściowo część szwedzkich Inflant i obległy Rygę. Walki zakończono zawarciem rozejmu w Waliesare, zaś traktat pokojowy podpisano w Kardis 21 czerwca 1661 roku. Nie przyniósł on Moskwie zdobyczy terytorialnych kosztem północnego sąsiada. Również plan zdobycia tronu polskiego upadł z powodu wzmocnienia się Rzeczpospolitej oraz wznowienia z nią wojny w 1660 roku (trwającej do 1667 roku). W trakcie działań wojennych Moskwa poniosła kilka klęsk (m.in. pod Cudnowem i Połonką w 1660 roku), których osłabiona Rzeczpospolita nie była w stanie wykorzystać. Konflikt zakończył rozejm w Andruszowie, zawarty w maju 1667 roku, w wyniku którego Rosja otrzymywała prawobrzeżną część Ukrainy wraz z Kijowem oraz Smoleńszczyznę.

W 1668 roku, po abdykacji Jana Kazimierza (16 września), Aleksy Michajłowicz postanowił wznowić swe starania o tron polski i wysunął swoją kandydaturę na króla polskiego, występując wraz z synem, carewiczem Aleksym. Dla swych planów, zmierzających do zdobycia tronu królewskiego w Rzeczypospolitej, starał się uzyskać poparcie ważniejszych dworów europejskich. Głównie jednak zależało mu na przychylności Habsburgów, na których dwory - w Wiedniu i Madrycie - wysłał Aleksy poselstwa. Nie przyniosły one oczekiwanego poparcia, bowiem Habsburgowie mieli już swojego kandydata, którym był książę Karol Lotaryński, znany w Europie Zachodniej wódz armii cesarskiej, wsławiony w walkach z Turkami oraz Francją.

W Rzeczpospolitej mógł Aleksy liczyć na poparcie części szlachty i magnaterii litewskiej, na czele z rodem Radziwiłłów, chociaż Radziwiłłowie opowiadali się jednocześnie za kandydatami wysuwanymi przez dwór francuski - księciem Filipem Wilhelmem Neuburskim i księciem Ludwikiem II de Condë (zwanym Wielkim Kondeuszem). Brak silnego stronnictwa procarskiego w Rzeczpospolitej był przyczyną niewielkiego poparcia kandydatury Aleksego na sejmie elekcyjnym w maju 1669 roku. O ostatecznej rezygnacji cara z ubiegania się o tron polski zadecydowała niechętna postawa państw europejskich i zagrożenie ze strony Turcji, która będąc Owotnie zainteresowana tym, kto zasiądzie na tronie polskim, ustosunkowała się bardzo wrogo do prób objęcia władzy w Rzeczypospolitej, grożąc Rosji wojną, w przypadku wyboru Aleksego.

Po przegranej walce o koronę polską car wycofał się na pewien czas z prowadzenia aktywnej polityki zagranicznej, musiał bowiem podjąć walkę z powstaniem chłopskim, które wybuchło nad Donem w 1670 roku pod przywództwem Kozaka, Stiepana Riazina. Wprawdzie carowi udało się w 1671 roku krwawo stłumić rebelię, ale zasięg i siła powstania poważnie zachwiały państwem moskiewskim. Ostatnie pięć lat rządów Aleksego to głównie czas kontynuacji reform podjętych w 1649 roku jak też nad rozbudową i unowocześnieniem armii moskiewskiej, która w 1676 roku osiągnęła liczbę dwustu tysięcy żołnierzy.

Aleksy Michajłowicz zmarł w Moskwie 29 stycznia 1676 roku. Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego związku - z Marią Miłosławską, którą poślubił w 1648 roku - doczekał się dwanaściorga dzieci, w tym ośmiu córek i czterech synów. Dwóch z nich - Fiodor (III) i Iwan (V) - zostało później carami moskiewskimi. W 1671 roku Aleksy ożenił się z Natalią Kiryłowną Naryszkiną, która urodziła mu syna, późniejszego cara Piotra I "Wielkiego", oraz dwie córki.

Drugi przedstawiciel dynastii Romanowów był jednym z najwybitniejszych władców moskiewskich XVII wieku, którego reformy oraz osiągnięcia w zakresie polityki zagranicznej, szczególnie w stosunkach z Rzeczpospolitą, zapoczątkowały proces wychodzenia państwa moskiewskiego z izolacji politycznej, będącej następstwem tzw. wielkiej smuty, czyli kryzysu państwa moskiewskiego na początku XVII wieku - okresu wyniszczających walk wewnętrznych, buntów chłopskich oraz interwencji polsko-szwedzkiej.

Car Aleksy objął rządy w wieku 16 lat, był bardzo pobożny, dbał o splendor swego dworu, lecz nie radził sobie w sprawach gospodarczych. Przyznawał ulgi handlowe szybko bogacącym się kupcom i bojarom oraz przywileje dla duchowieństwa. Z drugiej strony wydany przez niego w 1649 roku kodeks sądowy, Ułożenie soborowe, wprowadził ostre kary za najmniejsze przestępstwa, a chłopi zostali w pełni podporządkowani i uzależnieni od feudalnych właścicieli ziemskich. Natomiast dla ludności miejskiej bardzo uciążliwe było podwyższenie podatku od soli. W rezultacie doszło do szerokich wystąpień chłopstwa i miast przeciwko bojarom i władzom państwowym. Największe konsekwencje miał tzw. "bunt solny" w miastach i car musiał wycofać się z części swych decyzji.

Z powodu ogromnej żarliwości religijnej i częstych modlitw nazywany był "najcichszym". Pod wpływem koterii ze swojego otoczenia zwanej "kółkiem krzewicieli pobożności" (do którego należał m.in. patriarcha Nikon) Aleksy wprowadził zakaz używania instrumentów muzycznych, palenia tytoniu, organizowania "haniebnych przedstawień i zabaw", przeklinania i picia alkoholu, potępił rozwiązłość seksualną i zwolnił z dworskiej służby karłów, nakazując również spalenie na stosie na Placu Czerwonym lutni jako "diabelskich" instrumentów. W grudniu 1664 roku postanowił, że od tej pory każdy musi stosować nowe zasady obrządku prawosławnego według reform wprowadzonych przez Nikona, a niepokorni mieli być karani śmiercią. Wyroki wykonywano zwykle przez spalenie żywcem. Gdy księżna Jewdokija Urusowa i szlachcianka Fieodosija Morozowa (szwagierka Borisa Morozowa) odmówiły podporządkowania się, zostały wygnane, uwięzione, poddane torturom, a po odmowie przeżegnania się w nowy sposób zagłodzone na śmierć na polecenie Aleksego. Przywódca staroobrzędowców Awwakum Pietrow został zesłany, a jego żonę i dzieci na jego oczach pogrzebane żywcem.


Żródła:

"SŁOWNIK WŁADCÓW POLSKI I PRETENDENTÓW DO TRONU POLSKIEGO" - Marcin Spórna, Piotr Wierzbicki.


Aleksy I Romanow w "Wikipedia"


"Władcy Rosji - genealogia domów panujących w Rosji od IX do XX wieku"; autor: Przemysław Jaworski - 2020.


Dla Wielkiego Księstwa Litewskiego była to prawdziwa katastrofa. Populacja zmniejszyła się niemal o połowę "Wielka HISTORIA" - autor: Tomasz Bohun.

17-02-2024

16-07-2023

30-01-2020