Fiodor I Iwanowicz Rurykowicz (urodzony w Moskwie, 31 maja 1557 roku, zmarł w Moskwie, 7 stycznia 1598 roku) herb

Syn Iwana IV Wasiliewicza "Groźnego" Ryrukowicza, wielkiego księcia moskiewskiego, cara Rosji i Anastazji Romanownej Zacharyny-Juriewny, córki bojara Romana Jurewicza Zacharyna-Koszkina.

Car Rosji i wielki książę moskiewski od 18 marca 1584 roku do 7 stycznia 1598 roku. Pretendent do korony polskiej w 1573, 1575 i 1587 roku.

W Moskwie, w 1580 roku poślubił Irinę Fiodorowną Godunow (urodzona w 1557 roku, zmarła w Moskwie, 29 października 1603 roku), carycę Rosji, wielkiej księżnej moskiewskiej, córkę Fiodora Iwanowicza "Jednookiego, Krzywego" Godunowa i Stefanidy N.

Fiodor Iwanowicz był trzecim synem cara Iwana "Groźnego", a drugim, który dorósł wieku dojrzałego. Następcą tronu był jego starszy o trzy lata brat - Iwan. Fiodor w odróżnieniu od energicznego brata i ojca był człowiekiem spokojnym, niezwykle pobożnym i niezbyt inteligentnym. Nie był przygotowywany do pełnienia władzy, stale też chorował. W roku 1581 został niespodziewanie następcą tronu, po tym jak jego ojciec w czasie kłótni z carewiczem Iwanem ranił go śmiertelnie. Trzy lata później, po śmierci ojca, został koronowany na cara Wszechrusi (31 maja [10 czerwca] 1584 roku).

31 maja 1584 roku metropolita Dionizy, w otoczeniu wyższego duchowieństwa, koronował Fiodora Iwanowicza. Sobór Uspieski wypełniały tłumy moskwian i delegacje zagraniczne. Odczytano modlitwę inwokacyjną za monarchę, właściciela kilkudziesięciu ziem, „całej Rusi samodzierżawcę", cara nad carów, „białego cara". Tę ostatnią nazwę stosowano do carskiego Domu panującego, wyprowadzając ją od królów węgierskich i chanów tatarskich. I tym razem doszło do kłótni z posłami polskimi i tatarskimi, którzy nie chcieli uznać carskiego tytułu księcia moskiewskiego.

Z powodu słabego zdrowia i choroby umysłowej nie był brany pod uwagę przez ojca jako ewentualny następca tronu moskiewskiego.

Bezpotomna śmierć króla polskiego, Zygmunta II Augusta (ostatniego przedstawiciela rządzącej Królestwem Polskim od 1386 roku dynastii Jagiellonów) w 1572 roku spowodowała konieczność wprowadzenia nowego sposobu wybierania monarchy w Rzeczpospolitej. Jego głównym założeniem był wybór spośród grona kandydatów rodzimych oraz tych wysuwanych przez dwory zagraniczne króla polskiego podczas wolnej elekcji. Pierwsza taka elekcja odbyła się w 1573 roku we wsi Kamień pod Warszawą. Fiodor stał się wówczas jednym z kandydatów dworu moskiewskiego do korony polskiej. Propozycję jego kandydowania złożyło carowi Iwanowi IV poselstwo litewskie pod przewodnictwem szlachcica, Michała Haraburdy, który w imieniu Litwy przyjechał do Moskwy omówić z carem warunki ewentualnego przejęcia polskiego tronu przez niego lub jego syna Fiodora.

W czasie elekcji, która odbyła się w dniach od 4 do 10 maja 1573 roku, carewicz podobnie jak ojciec uzyskał bardzo nikłe poparcie szlachty, którą zniechęciły żądania carskie - dziedziczenia tronu polskiego oraz przyłączenia Litwy i Polski do państwa moskiewskiego. Królem polskim został wybrany wówczas 11 maja 1573 roku Henryk Walezy, książę ďAnjou (brat króla Francji, Karola IX), który objął rządy w Polsce na początku 1574 roku i sprawował je zaledwie pięć miesięcy. Niespodziewana śmierć królewskiego brata, była powodem ucieczki Walezego z Polski do Francji w celu objęcia tamtejszego tronu. Szlachta polska oczekiwała blisko rok na powrót swego monarchy, po czym na zjeździe w Stężycy 12 maja 1575 roku doprowadziła do jego detronizacji. Okoliczności te spowodowały konieczność wyboru nowego władcy, co z kolei pozwoliło carewiczowi ponownie stać się kandydatem do polskiej korony.

Tym razem jego szanse znacznie wzrosły z powodu niechęci szlachty litewskiej do kandydatów popieranych przez możnowładców litewskich i polskich, którymi byli przedstawiciele dynastii habsburskiej: arcyksiążęta Ernest i Fryderyk oraz cesarz Maksymilian II, jak i kandydat ze Szwecji: król Jan III Waza.

Podczas sejmu elekcyjnego rozpoczętego 7 listopada 1575 roku szlachta litewska na polu elekcyjnym zgłosiła kandydaturę carewicza Fiodora pod hasłem: "By był Fiedor jak Jagiełło, dobrze by nam z nim beło". Polski historyk, Stanisław Grzybowski, nazwał tę propozycję mas szlacheckich "kandydaturą rozpaczy". Podczas elekcji, 12 grudnia 1575 roku, Hodor uzyskał jednak poparcie wielu województw: krakowskiego, sandomierskiego, kijowskiego, lubelskiego oraz większości szlachty litewskiej zebranej pod Warszawą. Przegrał mimo to w walce o koronę z cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem, wybranym na króla tego samego dnia. Dzień później okrzyknięto jednak królem księcia siedmiogrodzkiego, Stefana Batorego, który na początku 1576 roku objął tron polski, eliminując tym samym pozostałych kontrkandydatów.

Po przegranej elekcji carewicz nadal przebywał w Moskwie, gdzie w 1578 roku ożenił się z bratanicą księcia Borysa Godunowa, Iriną. Nie miał perspektyw na objęcie władzy w kraju. Sytuacja Fiodora zmieniła się jednak w momencie śmierci starszego brata, Iwana (będącej następstwem wypadku podczas bójki z ojcem w 1581 roku). Car Iwan nie od razu chciał się zgodzić na wyznaczenie Fiodora następcą tronu carskiego, ale ostatecznie uznał go za swego prawowitego dziedzica i przed śmiercią oddał pod opiekę pięcioosobowej Rady Regencyjnej złożonej z bojarów, której przewodzili książęta Iwan Szujski i Borys Godunow.

Po śmierci Iwana IV Fiodor został 19 marca 1584 roku koronowany na cara moskiewskiego w soborze uspieńskim, razem ze swą żoną Iriną. Dzięki pomocy żony udało mu się utrzymać tron carski zagrożony intrygami bojarów. Po rozbiciu w 1586 roku przez księcia Borysa Godunowa Rady Regencyjnej carewicz uległ jego wpływom i faktycznie pozwolił mu na przejęcie rządów nad krajem. Za jego radą podjął również kolejną próbę zdobycia tronu polskiego po śmierci króla Stefana Batorego w 1586 roku. Początkowo okoliczności pozwalały mu realnie myśleć o jego uzyskaniu, gdyż podczas elekcji w 1587 roku miał najwięcej zwolenników, szczególnie wśród szlachty litewskiej i mazurskiej. Nawet kanclerz wielki koronny, Jan Zamoyski, przez pewien czas oficjalnie przychylał się do jego kandydatury, uznając ją za lepszą od pretendenta Habsburgów.

Fiodor, nie czekając końca długotrwałego obrzędu koronacyjnego, teatralnym gestem oddał czapkę Monomacha księciu Iwanowi Mścisławskiemu, a jabłko Godunowowi, jakby odrzucał oznaki godności, wskazując, iż ci dwaj reprezentanci zwalczających się ugrupowań godni są najwyższych urzędów. Widzowie patrzyli w milczeniu na szokującą scenę.

Fiodor udał się na modlitwę do Soboru Archangielskiego i Błagowieszczeńskiego. Z jednej cerkwi do drugiej, ze względu na wielki tłum, car przeszedł specjalnie zbudowanym wysokim mostkiem, pokrytym suknem. Na koniec przyprowadzono Fiodorowi konia, okrytego płaszczem ozdobionym perłami i drogocennymi kamieniami, z pięknym siodłem i pomalowanym ogonem.

Car usiadł na specjalnie przygotowanym podwyższeniu i wygłosił krótką mowę, po czym każdy mógł ucałować rękę monarchy. Ludzie kornie padali przed nim na twarz, on zaś zwalniał więźniów, nagradzał wiernych. Wielu wiernych szlachciców otrzymało awanse lub zatwierdzenie już piastowanych godności. Książęta Szujscy, Trubeccy, Kurakinowie zostali mianowani bojarami, a księciu Iwanowi Szujskiemu podarowano dochody z Pskowa. Najbardziej został wyróżniony Borys Godunow, dotychczas koniuszy carski, który pełnił ten urząd od 17 lat. Mało znany bojar otrzymał tytuł "najbliższego wielkiego bojara" i namiestnika dwóch księstw: kazańskiego i astrachańskiego. Otrzymał też liczne ziemie i majątki, łąki i lasy nad rzeką Moskwą oraz dochody z łaźni stołecznych.

Fiodor, jeszcze za życia ojca (w roku 1580 roku), poślubił Irinę Fiodorowną Godunową, siostrę Borysa Godunowa - doradcy cara Iwana IV. Po objęciu tronu przez Fiodora I to Godunow sprawował faktyczne rządy. Car nie zajmował się sprawami państwowymi, troszczył się jedynie o swój pałac kremlowski. Tymczasem książę Borys Godunow w wojnie ze Szwecją (w latach 1590-1595) odebrał kilka miast w rejonie jeziora Ładoga i skutecznie bronił kraju przed wypadami tatarskimi z Krymu. Największym sukcesem za panowania Fiodora I było jednak powołanie patriarchatu w Moskwie. W roku 1588 przybył do Moskwy patriarcha Konstantynopola Jeremiasz II w celu poszukiwania pomocy i funduszy u najsilniejszego z prawosławnych władców. Godunow od razu rozpoczął starania, by w zamian za pomoc podniesiono metropolię moskiewską do rangi patriarchatu. Zwołany pospiesznie sobór wybrał Hioba na patriarchę "Moskwy i wszej Rusi". Intronizacja odbyła się w obecności Jeremiasza II i cara Fiodora w soborze Uspieńskim 26 stycznia 1589 roku.

Iwan "Groźny" zmarł w 1584 roku. Przy życiu pozostawali dwaj jego synowie: Fiodor z pierwszej żony i małoletni (urodzony w 1582 roku) Dymitr urodzony z siódmej żony. Rządy Fiodora I rozpoczęły się i trwały do 1598 roku. Fiodor był człowiekiem bardzo słabej woli, ulegającym nieustannie różnym przypadłościom chorobowym, nie rozumiejącym spraw państwowych i dalekim od chęci zgłębienia jej tajników. Fiodor dużo czasu spędzał na modlitwach, lubił pielgrzymować do klasztorów, które też wzbogacał szczodrymi nadaniami. Ponadto, Fiodor troszczył się bardzo o swój pałac i o całe gospodarstwo pałacowe - jeśli nie potrafił być "gospodarzem całej ziemi ruskiej", to przynajmniej w obrębie samego Kremla dawał sobie radę nieźle.

Litwini w osobie Fiodora widzieli szansę na nową unię i możliwość otwarcia się przednimi ogromnych terenów Rosji, również część magnaterii chętnie widziała na tronie słabego króla, w imieniu którego mogłaby sprawować władzę w państwie. 14 sierpnia 1587 roku czterej posłowie moskiewscy oficjalnie przedstawili osobę swego monarchy na polu elekcyjnym. Jednak podczas głosowania, 19 sierpnia, mimo dużego poparcia w kole szlacheckim dla kandydatury Fiodora, królem wybrany został Zygmunt Waza, królewicz szwedzki, syn króla Szwecji, Jana III. Trzy dni później przeciwnicy Wazy okrzyknęli królem arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Rzeczpospolita po podwójnej elekcji stanęła przed widmem wojny domowej. Chcąc jej uniknąć, dwaj senatorowie - wojewoda trocki, Jan Chlebowicz, oraz podkanclerzy litewski, Lew Sapieha - przedstawili projekt losowania przyszłego króla Polski po uprzednim unieważnieniu decyzji szlachty o wyborze Zygmunta Wazy oraz arcyksięcia Maksymliana. Losowanie miało się odbyć przy udziale trzeciego kandydata, którym był Fiodor, popierany przez Litwinów i Mazurów. Plan ten jednak upadł w wyniku sprzeciwu rodu Zborowskich, stronników arcyksięcia Maksymiliana.

O objęciu tronu polskiego w tym wypadku miała zadecydować ostatecznie wojna domowa w latach 1587-1588, w której zwycięstwo kanclerza wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego, nad wojskami arcyksięcia Maksymiliana pod Byczyną 24 stycznia 1588 roku pozwoliło objąć tron polski Zygmuntowi Wazie. W walce tej Fiodor nie brał już udziału.

Po nieudanej elekcji z 1587 roku panował jeszcze przez jedenaście lat, mając niewielki wpływ na rządy w kraju, które przejął w swoje ręce Borys Godunow. Fiodor zmarł 7 stycznia 1598 roku w Moskwie, po długiej chorobie, na którą zapadł pod koniec 1597 roku. Został pochowany w soborze archangielskim na Kremlu. Był żonaty z Iriną Godunową. Miał z nią jedną córkę, urodzoną w 1592 roku Fiedosję, która zmarła w wieku dwóch lat. Wraz z jego bezpotomną śmiercią wygasła dynastia Rurykowiczów, a państwo moskiewskie pogrążyło się w kryzysie wewnętrznym, zwanym przez historyków wielką smutą.

Fiodor nie zajmował się sprawami państwowymi, ale robili to za niego doradcy - ogólnie trzeba powiedzieć, że nawet nie najgorsi i znający się na polityce. Fachowcy też jednak potrafią kłócić się z sobą i dlatego doradzając carowi walczono o władzę zaciekle i nieustępliwie. Najpierw rządziła pięcioosobowa rada przyboczna, powołana do życia jeszcze w ostatnim okresie panowania Iwana "Groźnego", który chciał w ten sposób zapewnić pomoc swojemu następcy. W składzie rady błyszczały same bojarskie, arystokratyczne nazwiska, m.in. Zacharjin i Godunow. Nikita Zacharjin, brat pierwszej żony "Groźnego", a więc wuj Fiodora, wyłączył się jednak dość szybko z aktywnej działalności, a umarł już w 1586 roku. Na pierwsze miejsce wysunął się wtedy zdecydowanie szwagier cara, Borys Godunow, który był mężem stanu wysokiej klasy.

Nieudolny w działaniu Fiodor nie błyszczał talentami. Nie miał charyzmatycznej wielkości ani wygórowanych ambicji i przenikliwości swego ojca. Górował nad nim jednak wrażliwością, tolerancją i dobrocią, szacunkiem dla ludzkiego życia i współczuciem dla cierpienia. Być może, iż żarliwość religijną poczytywano za brak równowagi psychicznej. Fiodor całymi godzinami przesiadywał w cerkiewnej wieży, oddając się ulubionemu zajęciu: pociągał za sznury dzwonów, upajając się ich dźwiękiem. Stąd nazywano go "car-kołokolczyk" [car-dzwonek] bądź wręcz "car-durak".

Jakkolwiek Godunow okazał się zręcznym politykiem, to jednak sytuacja Rosji była w tym czasie katastrofalna. Kraj był wyczerpany po przegranej wojnie z Polską (wojna polsko-rosyjska w latach 1577-1582) i krwawej polityce cara Iwana (opricznina). Ostatnie dwudziestolecie XVI wieku było bardzo ciężkie dla gospodarki państwa rosyjskiego. Chłopi buntowali się z powodu zwiększenia ucisku pańszczyźnianego i ograniczenia ich wolności przez poprzedniego cara. Godunow chciał ulżyć doli chłopów, nie mógł jednak wystąpić przeciw bojarom, na których opierało się carskie samodzierżawie. Kryzys społeczny widoczny wyraźnie za panowania Fiodora I miał się po jego śmierci przerodzić w głęboki kryzys polityczny, zwany Wielką Smutą. Jedną z przyczyn załamania się państwa rosyjskiego po śmierci Fiodora była sprawa następstwa tronu.

Małżeństwo Fiodora i Iriny przez lata pozostawało bezdzietne. Jedynym następcą tronu i ostatnim Rurykowiczem był więc przyrodni brat Fiodora, urodzony w roku 1582, Dymitr - syn Iwana IV i jego ostatniej (siódmej) żony, Marii Nagoj. Zaraz po tym jak Borys Godunow przejął ster rządów, zesłał młodego carewicza do Uglicza. Tam, w niezbyt jasnych okolicznościach, młody carewicz zginął 15 maja 1591 roku. Ówcześni dość powszechnie oskarżali o zamordowanie Dymitra samego Godunowa, który dążył do zagarnięcia tronu. Rok później, po niemal 12 latach małżeństwa Irina niespodziewanie urodziła córkę - Fieodozję. Dziewczynka zmarła jednak w wieku dwóch lat, w 1594 roku. Chorowity car nie doczekał się więcej potomków.

Z okazji chrzcin Fieodozji, uradowany ojciec wypuścił z więzień przestępców, klasztorom rozdano bogate dary. Ruszyły poselstwa z radosną nowiną i prezentami do patriarchów Konstantynopola, Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii. Córka, jako ostatnia przedstawicielka wygasającej dynastii, dysponowała największymi prawami do tronu, tradycja kraju nie pozwalała jednak na to, by kobieta rządziła samodzielnie. Gdy Fieodozja ukończyła pierwszy rok życia, ojciec zwrócił się do cesarza Karola V z prośbą o przysłanie do Moskwy, któregoś z książąt Habsburskiego Domu Panującego. Zamierzano nauczyć go w Moskwie języka ruskiego, zapoznać z obyczajami kraju i przygotować do objęcia tronu. Z czasem miałby poślubić Fieodozję. Dziewczynka zmarła jednak, mając dwa lata. Wraz z jej śmiercią upadł projekt przekazania tronu Fieodozji i Habsburgom. Powiadano, że otruł ją Borys Godunow, zwłaszcza po tragicznych wydarzenia w Urgliczu.

W 1591 roku padł na osobę Borysa Godunowa gęsty cień i nigdy już nie uległ rozjaśnieniu. 15 maja znaleziono na dziedzińcu domu carskiego w Ugliczu dziewięcioletniego carewicza Dymitra z poderżniętym gardłem. Carewicz Dymitr wraz z matką od maja 1584 roku został umieszczony w Ugliczu. Zarządzał całym gospodarstwem protegowany Godunowa, diak Michał Bitiagowski. Carowa-wdowa odnosiła się z niechęcią, a nawet nienawiścią do Bitiagowskiego. Tak samo mały, ale przecież dorastający Dymitr, który w pewnym momencie musiał już zrozumieć, że panujący car nie ma dzieci, i że on, Dymitr, będzie na pewno po nim panował.

Fiodor I był ostatnim z ciągu Rurykowiczów panujących w Moskwie od chwili powstania Księstwa Moskiewskiego. Po jego śmierci Sobór Ziemski początkowo uznał wdowę za władczynię Rosji, a następnie po presją Borysa Godunowa, obrali carem, samego i jedynego kandydata Borysa Godunowa (panowała w latach 1598-1605). Za jego panowania jednak mieli pojawić się kolejni samozwańcy podający się za cudownie ocalałego carewicza Dymitra. Ostatnim władcą moskiewskim z dynastii Rurykowiczów był jednak Wasyl IV Szujski panujący w latach 1606-1610.

Czternastoletni okres panowania Fiodora I, nie obeszło się jednak bez wojny, m.in. ze Szwecją (w latach 1590-1595). Nie było również spokoju od strony Krymu. Tatarzy wielokrotnie napadali na ziemie ruskie, które były atakowane przez oddziały chana Kazi-Gireja, który nawet dotarł aż pod Moskwę i dopiero stamtąd udało się ich odeprzeć. Wyciągnięto jednak z tego właściwe wnioski i postanowiono zabezpieczyć się maksymalnie na przyszłość, tworząc w południowych rejonach państwa linie obronne, zasieki, ostrogi i twierdze. Jeszcze przed najazdem Kazi-Gireja wzniesiono twierdze w Kursku i Woroneżu, a w latach dziewięćdziesiątych przesunięto się dalej na południe - powstały wtedy m.in. twierdze w takich osadach jak Biełgorod nad Dońcem i Wałujki nad Oskołem (dopływem Dońca).

Dla ułatwienia dobrze się rozwijających kontaktów z Gruzją zbudowano twierdzę u ujścia Tereku do Morza Kaspijskiego, na południe od Astrachania. Coraz lepiej zapowiadały się również transakcje handlowe z Anglią, możliwe oczywiście tylko drogą morską od północy; w związku z tym jeszcze "Groźny" zdążył zacząć budowę portu nad Morzem Białym - kontynuowano ją za Fiodora; były to Nowo-Chołmogoły nad Dźwiną Północną, zbudowane w punkcie, w którym zaczyna się jej delta, potem przemianowane na Archangielsk (nazwa od klasztoru im. Archanioła Michała).

Zwycięska wojna ze Szwecją, umacnianie południowej granicy, sukcesy na Syberii, zbliżenie księstw gruzińskich do Rosji, które w znacznej mierze były zasługą Borysa Godunowa. Żaden jednak sukces nie łagodził stale zaostrzających się przeciwieństw społecznych. Opierając się na szlachcie rząd Godunowa musiał brać pod uwagę interesy szlacheckie. Doszło do tego, że w praktyce nie pozwolono już chłopom zmieniać miejsca pobytu, a czynsze i inne powinności nieustannie wzrastały. W 1597 roku zdecydowano się na całkowite przytwierdzenie chłopów do ziemi - na mocy wydanej wtedy ustawy można było przez pięć lat ścigać i z powrotem wtłaczać w jarzmo pańszczyzny chłopów zarejestrowanych w księgach inwentarzowych (prace nad ich sporządzeniem trwały długo, w latach 1581-1592), jeśli zbiegli od swoich panów.


Żródła:

"SŁOWNIK WŁADCÓW POLSKI I PRETENDENTÓW DO TRONU POLSKIEGO" - Marcin Spórna, Piotr Wierzbicki.


Fiodor I w "WikipediA"


FIODOR I IWANOWICZ